καταρχήν/κατ’ αρχήν — καταρχάς/κατ’ αρχάς; (και αμφιγραφίες)

[Φαροφύλακας]

Υπάρχει τάχα κάποια διαφορά ανάμεσα στο καταρχήν και το καταρχάς; Φαίνεται πως παλιότερα υπήρχε και ίσως κάποιοι, μάλλον λίγοι, να διατηρούν την διάκριση ακόμα και σήμερα. Έτσι:

καταρχήν: σήμαινε "στα βασικά σημεία" (π.χ. Καταρχήν συμφωνώ με το σχέδιο! = Συμφωνώ στα βασικά σημεία, στην βασική φιλοσοφία τού σχεδίου!)
καταρχάς: σήμαινε (και σημαίνει) "αρχικά"

Σήμερα υπάρχει μία ταύτιση των δύο αυτών λέξεων και από τον περισσότερο κόσμο είναι μεταξύ τους πλήρως ανταλλάξιμα με την σημασία "αρχικά" και μάλλον η όποια εμμονή σε διάκριση σημασίας είναι πλέον κάπως ακαδημαϊκή και τεχνητή. Έτσι, κάποιος μπορεί να θελήσει να κάνει την διάκριση στον λόγο του αλλά δεν είναι βέβαιο πως αυτή θα φτάσει και στον δέκτη.

Προσωπικά, δεν κάνω διάκριση και χρησιμοποιώ καταρχήν και καταρχάς με την σημασία "αρχικά", "πρώτα-πρώτα".

Ένα άλλο θέμα είναι εάν πρέπει να γραφτούν σαν δύο λέξεις (κατ’ αρχήν / κατ’ αρχάς) ή μία (καταρχήν / καταρχάς). Η δική μου προτίμηση κλίνει προς τα καταρχήν / καταρχάς. Αναμφισβήτητα εκφέρονται σαν μία λέξη κι έχουν μια πολύ παγιωμένη μορφή πλέον μέσα στην εντατική χρήση που πιστεύω πως δικαιολογεί την συγκόλληση όμοια π.χ. με το εντάξει (και όχι εν τάξει). Πάντως και κατ’ αρχήν να δω γραμμένο, δεν θα με ξενίσει.

 

[Φένια]

Πράγματι, οι εκφράσεις "κατ' αρχήν" και "κατ' αρχάς" τείνουν πλέον να θεωρούνται ταυτόσημες. Σύμφωνα με την κυρίαρχη άποψη που επικρατεί στον εν λόγω δικτυακό τόπο -με την οποία δεν είμαι τελείως αντίθετη- η καθομιλούμενη γλώσσα επιβάλλεται στους όποιους κανόνες. Αλλά για προφανείς λόγους, τα μέλη μίας λογοτεχνικής λέσχης οφείλουν να γνωρίζουν (και, ει δυνατόν, να χρησιμοποιούν) τις ορθές εκφράσεις.
Ετσι πρέπει να επισημανθεί ότι η έκφραση "κατ' αρχήν" σημαίνει "για λόγους αρχής", ενώ το "κατ΄αρχάς" σημαίνει "στην αρχή". Αντιλαμβάνεστε ότι οι δύο έννοιες είναι τελείως διαφορετικές. Οσο για τον τρόπο γραφής, πολλές εκφράσεις που αποτελούνται από πρόθεση+λέξη που αρχίζει από φωνήεν πλέον γράφονται όπως προφέρονται πχ παρ' όλο= παρόλο. Επιτρέψτε μου να επιμείνω να χρησιμοποιώ τον παλιό, ορθό τρόπο.

 

[Αμοντιλιάδο]

Φάρε, έχω παρατηρήσει ότι κανόνες που θεωρώ δεδομένους τους καταρρίπτεις χωρίς αιδώ! Είναι γνωστή η διαφορά των δύο και δεν βλέπω το λόγο να μην την τηρήσουμε κι εμείς. Έχουν ξεκάθαρη χρήση η καθεμιά τους και σε καμία περίπτωση δεν είναι ούτε αναχρονιστικό ούτε παρωχημένο να είμαστε συνεπείς.

 

[Φαροφύλακας]

Επιτρέψτε μου να επιμείνω να χρησιμοποιώ τον παλιό, ορθό τρόπο.

Εσύ κράτα τον παλιό, τον ορθό άσ' τον σ' εμάς!

Είναι γνωστή η διαφορά των δύο και δεν βλέπω το λόγο να μην την τηρήσουμε κι εμείς. Έχουν ξεκάθαρη χρήση η καθεμιά τους και σε καμία περίπτωση δεν είναι ούτε αναχρονιστικό ούτε παρωχημένο να είμαστε συνεπείς.

Δεν νομίζω πως είναι γνωστή η διαφορά τους στον κόσμο. Μόνο όποιος ασχολείται με την γλώσσα ανακαλύπτει και χαίρεται με τέτοιες διαφορές που όμως τελικά η χρήση δεν τις δικαιώνει. Από εκεί και πέρα ο καθένας βέβαια κάνει τις γλωσσικές επιλογές του.

 

[Αμοντιλιάδο]

Εννοώ ότι δεν είναι και στα πολύ ψαγμένα της γλώσσας μας, άνθρωποι με βασική ενασχόληση το γνωρίζουν. Τώρα, αν κάνεις γκάλοπ στις καφετέριες του Ζωγράφου αυτό δεν θα το θεωρήσω αντιπροσωπευτικό δείγμα!

 

[Αντέρωτας]

Προσωπικά, για να πω "αρχικά" επιλέγω να πω "κατ' αρχήν" γιατί το 'ορθότερο' "κατ'αρχάς" είναι πολύ αρχαΐζον

 

[Μιχαλιος]

Δεν είμαι σίγουρος ότι κατάλαβα από που προκύπτει η διαφορά αυτών των δύο.

 

[Πολυξενη]

Απο το τίτλο του νήματος μου πήγε το μυαλό οτι θα αναλύσουμε αν ειναι σωστή ή οχι η απόστροφος.

Βλέπω τελικά οτι αλλο ηταν το θεμα. Τεσπα επωφελούμαι της ευκαιρίας και ρωτω : απ' εξω ή απέξω; Ειναι δύο οι λέξεις ή μια και ποια ειναι σωστη; Ενώθηκαν με τον καιρο και αν ναι, εχουμε και αλλες περιπτώσεις; (πολλα ρωτω αλλα ξερω οτι εδω θα βρω απαντησεις ;))

 

[Φαροφύλακας]

Υπάρχουν πάρα πολλές τέτοιες λέξεις, Πολυξένη: εντωμεταξύ, εντάξει, επειδή, αφότου, εφόσον κτλ.

Ρωτάς ποιο είναι το κριτήριο για να ενωθούν οι λέξεις σε μία. Αυτό πράγματι είναι ένα θέμα και, για παράδειγμα, το απ’ όλα προσωπικά δεν θα το έγραφα απόλα σε καμία περίπτωση.

Με μια πρώτη σκέψη, χαρακτηριστικά που συνηγορούν στο να γραφτεί ένας συνδυασμός σαν μια λέξη, μάλλον είναι τα εξής:

• ο συνδυασμός έχει παγιωθεί σε μια συγκεκριμένη χρήση
• περιέχει κάποια παλιά γραμματική
• προφέρεται σαν μια λέξη

Έτσι για παράδειγμα τα εντωμεταξύ και εντάξει εμπεριέχουν δοτική που δεν υπάρχει σήμερα στην γλώσσα. Το μά τω θεώ όμως, παρότι έχει δοτική, δεν προφέρεται σαν μία λέξη κι έτσι γράφεται αναλυμένο (χώρια που το έχουμε εξομαλύνει σε μα τον θεό - αιτιατική).

Πάντως δεν νομίζω πως χρειάζεται να δυσκολεύεται κανείς. Απλά ακολουθούμε την πιο κοινή γραφή, αυτήν δηλαδή που βλέπουμε στα κείμενα που διαβάζουμε.

 

[Δρ Μωσέ]

Ορισμένες ιδέες για τη συστηματοποίηση των αμφιγραφιών, οι οποίες επιμερίζονται σε πέντε γλωσσολογικά κριτήρια, παρουσιάζονται σε παλαιότερο άρθρο μου. Παρακαλώ ας μου επιτραπεί να παραπέμψω εκεί, για να μην επιβαρύνω το νήμα. Ο αναγνώστης μπορεί να κρίνει τον σκόπιμο ή ενδεχομένως άσκοπο χαρακτήρα τους.

Αν δεν είναι περιττό, ας προστεθεί ότι το αρχ. ομοτικό μόριο μά συντασσόταν εξαρχής μόνο με αιτιατική (π.χ. αρχ. μὰ τὸν Δία, μὰ τοὺς θεούς, μὰ τὴν πόλιν) και, συνεπώς, δεν υπάρχει λόγος να υιοθετηθεί οποιαδήποτε γραφή που να υπονοεί δοτική.

Ευχαριστώ.

 

[Φαροφύλακας]

Βρήκα πολύ ενδιαφέρον το άρθρο σας, Δρ. Μωσέ, και κυρίως επειδή εκεί κάνετε μια προσπάθεια για συστηματοποίηση τού ορθογραφικού θέματος των λεξικοποιημένων φράσεων. Δίχως να μπορώ να πω πως έχω ξεσκονίσει την βιβλιογραφία τής γλωσσολογίας ( ) είναι η πρώτη φορά που τυχαίνει να δω κάτι τέτοιο και μοιάζει να αποτελεί μια καλή βάση για την αντιμετώπιση αυτού τού κάπως ρευστού θέματος.

Ενδιαφέρον επίσης να μαθαίνω πως το μά συντασσόταν στην αρχαία μοναχά με αιτιατική. Όταν έχεις συναντήσει καί τις δύο γραφές (με αιτ. και με δοτική), και εφόσον δεν το ψάξεις παραπέρα, υποθέτεις πως ο τύπος με την δοτική είναι ο παλιότερος, ο αρχικός. Απ’ ό,τι μας εξηγείτε όμως, μάλλον πρόκειται -κι εδώ- για υπερδιόρθωση. Αναρωτιέμαι αν τάχα δεν φταίει το ν στον άρθρο που υποχώρησε προ τού θήτα (μα το(ν) θεό) κάνοντάς το να ακούγεται σαν δοτική (μα τω θεώ) παρασύροντας έτσι και την ορθογραφία.

Ευχαριστούμε για την χρήσιμη συνδρομή σας στην συζήτηση.

 

[Φεγγαράδα]

Το καταρχήν γενικά δεν μου χτυπάει καλά. Τρία αλφα στη σειρά, χασμωδία. Προτιμώ το ΚΑΤ'ΑΡΧΑΣ. Πιό κομψά γραμμένο και πιό ευφωνικά ακουσμένο. Εχει κάτι ιστορικό, δωρικό ( ταν επί η επιτάς)! που με συγκινεί...

 

[Φαροφύλακας]

δεν καταλαβαίνω τί ακριβώς λες. Δηλ. προτιμάς το "χασμωδικό" καταρχάς από το καταρχήν που δεν σου χτυπάει καλά;

 

[Μιχαλιος]

Όταν είδα το ΚΑΤ'ΑΡΧΑΣ μου ήρθε στο μυαλό η εικόνα ενός προφήτη με μπερδεμένα άσπρα μούσια με πέτρινες επιγραφές στα χέρια πάνω σε ένα λόφο, τριγύρω κεραυνοί καπο κάτω πανάρχαιο ακροατήριο.
Απ' την άλλη το κατ' αρχήν μου κάνει περισσότερο για γραμμένο με πένα κάπου στα σαλόνια ενός ευκατάστατου κυρίου με λεπτά χαρακτηριστικά.
)

 

[Φαροφύλακας]

Όταν είδα το ΚΑΤ'ΑΡΧΑΣ μου ήρθε στο μυαλό η εικόνα ενός προφήτη με μπερδεμένα άσπρα μούσια με πέτρινες επιγραφές στα χέρια πάνω σε ένα λόφο, τριγύρω κεραυνοί καπο κάτω πανάρχαιο ακροατήριο.)

Μάλλον επειδή φέρνει στο μυαλό εκείνο το "κατά τας γραφάς";

 

[Νικολάου]

Αν χρησιμοποιούνται με διαφορετική σημασία, θα περίμενα τα καταρχήν/καταρχάς να ερμηνεύονται ανάποδα απ' ότι είναι η κρατούσα άποψη. Δηλαδή, καταρχήν = στην αρχή ("εν αρχή ην ο λόγος", "κάθ' αρχή και δύσκολη") και καταρχάς = με βάση κάποιες αρχές.
Εν πάση περιπτώσει, προτιμώ την ενιαία ερμηνεία που αποφεύγει παρερμηνείες χωρίς να θυσιάζει τίποτα σημαντικό.

 

[Δροσούλα]

Παρόλο που γνωρίζω την ειδοποιό νοηματική διαφορά, χρησιμοποιώ το κατ' αρχήν (όταν μου έρχεται στο στόμα). Προτιμώ πάντως να αποφεύγω και τους δύο τύπους. Λέω "αρχικά". Νομίζω ότι η χρήση του "κατ' αρχήν" με τη στενή έννοια είναι μάλλον σπάνια.

 

[Αμοντιλιάδο]

To ΄΄καταρχήν΄΄ το λένε αρκετά συχνά όταν αναφέρονται σε συμφωνίες. Π.χ

Η ομάδα του Παναθηναϊκού ήρθε σε καταρχήν συμφωνία με τον Ζιντάν

 

[Στράτης]

Σχιζολεξία

Πρώτα απ' όλα, να πω για άλλη μια φορά ένα ευχαριστώ στην υπέροχη λέσχη του βιβλίου· τα κίνητρα που σου δίνει για βελτίωση της γλώσσας σου είναι αμέτρητα -ολόκληρος θησαυρός.
Χθες έγραψα ένα σχόλιο (δεν θυμάμαι το νήμα) και χρησιμοποίησα τη λέξη εντωμεταξύ, σαν μία λέξη. Αργότερα το είδα και μου έκανε εντύπωση πώς πήγε το χέρι να κάνει αυτή την ένωση. Είναι μία φράση ή δύο; Αλλάζει το νόημα αυτών που θέλω να πω, είναι λάθος ή σωστό, ή μήπως και τα δύο είναι σωστά;

Έτσι έπεσα στο ψάξιμο κι έφτασα στη μαγική λέξη σχιζολεξία.

Η συγκόλληση δύο λέξεων σε μία, μέσα από τα νέα ελληνικά είναι βαρβαρότητα ή ορθή γραφή; Πρέπει να σταθώ στα παλιά και “λόγια”; Μήπως τελικά δεν ξέρω τι μου γίνεται;
Θα βάλω παρακάτω μερικά που βρήκα και ελπίζω τα αγαπημένα μέλη της λέσχης να πλουτίσουν τα τεράστια κενά μου.

[Πρώτο παράδειγμα (μέσο Λαμίας...). Πάνω-πάνω αν δω, ξεκίνησα το νήμα με τις λέξεις «Πρώτα απ' όλα». Ο λόγος ήταν απλός, τα μεγάλα μου κενά που με ακολουθούν έως σήμερα. Πάντα ξεχνάω τι πρέπει να βάλω ως αρχή: κατ' αρχήν / καταρχήν ( ως μία λέξη; ) / ή μήπως κατ' αρχάς;
Σκέφτηκα λοιπόν πονηρά και είπα: ας βάζω το απλό και όμορφο «πρώτα απ' όλα» της υπέροχης νεοελληνικής· έτσι, και δεν το ξεχνάω ποτέ και γίνομαι κατανοητός, αποφεύγοντας παρεξηγήσεις και λάθη]

[Δεύτερο παράδειγμα. Στάσου. 1 λέξη ή 2; Διαβάζω από Μπαμπινιώτη πως:
Αρχή (η) 1.(β) κατ' αρχάς πρώτα-πρώτα, αρχικά: ~ πρέπει να σας συστηθώ ǁ ~ υπάρχει το εξής πρόβλημα (γ) κατ' αρχήν / καταρχήν στα βασικά σημεία, στη γενική φιλοσοφία (που διέπει ένα κείμενο): η ~ ψήφιση τού νομοσχεδίου ‖ συμφωνώ ~, έχω όμως επιφυλάξεις για ορισμένα σημεία (καταχρ.) πρώτα-πρώτα, αρχικά (δ) ευθύς εξαρχής από την πρώτη κιόλας στιγμή [...]

Διαβάζω παρακάτω λοιπόν, μέσα σε ξεχωριστό πλαίσιο:

κατ' αρχάς – κατ' αρχήν – αρχικά κ.ά. Η φρ. Κατ' αρχήν αντιστοιχεί στο λατ. In principio (αγγλ. In principle) και σημαίνει «ως θέμα αρχής, για λόγους αρχής» (κατ' αρχήν διαφωνώ με το σκεπτικό τής απόφασης) και «στα βασικά σημεία» (Το νομοσχέδιο ψηφίστηκε κατ' αρχήν). Επομένως, το κατ' αρχήν δεν σημαίνει «κατ' αρχάς, στην αρχή, εν πρώτοις», όπως καταχρηστικά χρησιμοποιείται πολλές φορές. Με τη σημ. «πρώτα-πρώτα, εν πρώτοις, αρχίζοντας» χρησιμοποιείται η φρ. Κατ' αρχάς ή στην αρχή (Κατ' αρχάς νόμιζε πως ήταν σωστό, μετά τη συζήτηση όμως άλλαξε γνώμη). Το επίρρημα αρχικά / αρχικώς σημαίνει (α) «στην αρχή, κατ' αρχάς» (Αρχικά πίστευα πως είχε δίκιο) και (β) «στο αρχικό στάδιο, στο ξεκίνημα, παλιά» (Η λέξη σήμαινε αρχικά κάτι πολύ διαφορετικό). Η φράση εξαρχής (αρχαιοπρεπώς αρχήθεν) συνδέει το σημείο ενάρξεως με τον χρόνο κατά τον οποίο λέγεται κάτι (Εξαρχής υποστήριζα ότι ακολουθούσαμε εσφαλμένη τακτική· τώρα δικαιώνομαι). Το απαρχής σημαίνει (α) «εξαρχής», αλλά συχνότερα απαντά στη φράση (β) απαρχής μέχρι τέλους (Υποστήριζα αυτή την άποψη απαρχής μέχρι τέλους, δηλ. Συνεχώς, σταθερά). Από συμφυρμό των φρ. «απαρχής» και «εξαρχής» προέκυψε το αποξαρχής, με επιτατική σημ. Επιτατική σημ. Έχει επίσης η φρ. εξυπαρχής, δηλώνοντας την έναρξη από τότε που υπάρχει κάτι.

Επίσης, ένα όμορφο άρθρο από την ιστοσελίδα του Ν. Σαραντάκου, με βοήθησε αρκετά (εδώ θα δείτε και τον αγαπητό Φαροφύλακα να κάνει μία φανταστική παρατήρηση).

Ο κατάλογος των φράσεων που γράφονται ως μία λέξη είναι μεγάλος, οι μάχες των δύο πλευρών σωστού και λάθους είναι για άλλη μία φορά μεγάλες. Ξεκινάς με “απλές” λέξεις εντάξει, εντούτοις, ενώ, απευθείας, επιμέρους, απεναντίας, αφενός, αφότου. Πολλές βρε παιδιά, μέχρι που έφτασα και στα δύσκολα και κώλωσα...
Είδα λέξεις που σε διαγώνισμα θα πάτωνα (για άλλη μια φορά), όπως αφ' υψηλού, διά παντός, εν τέλει, εν λόγω, εν μέρει, τέλος πάντων... Πολλές λέξεις, φράσεις που μένουν στον αέρα και γράφουμε όπως θέλει ο καιρός, αν βρέξει μαζεύομαι, αν έχει ήλιο απλώνομαι.

Σημ. Για λέξεις όπως στο πρώτο παράδειγμα εντωμεταξύ διάβασα ένα σχόλιο κάπου που με προβλημάτισε και απάντηση δεν έχω, «Και στο μεταξύ / στο μεσοδιάστημα, δεν μ' αρέσει ενωμένη η δοτική»

Σημ.2 Επίσης, για το παράδειγμα στη λέξη κατ' αρχήν ή καταρχήν, στα νεοελληνικά βλέπω πίνακες γραμματικής για μία και δύο λέξεις. Σκέτο.
Βρήκα σωστό σχόλιο που λέει για δύο διαφορετικές διαδρομές της λέξης αν το γράψω σαν μία ή σαν δύο λέξεις:  Κατ' αρχήν συμφωνία για το οικονομικό σχέδιο διάσωσης. Καταρχήν θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την παρουσία σας στο συνέδριο. 


εδίτιο Φαροφύλακα: ήταν ξέχωρο νήμα και συγχωνεύτηκε εδώ...

 

[Αμάντα]

Κατ'αρχήν/ Κατ' αρχάς

Χαιρετώ τα μέλη.
Θέλησα να αναφέρω ένα εκ των πιο συνηθισμένων λαθών στην γλώσσα μας, που αφορά κυρίως στην χρήση του ''κατ' αρχήν'' με την έννοια του ''αρχικά''.

Στην πραγματικότητα: η φράση κατ' αρχήν αντιστοιχεί στο λατινικό in principio, και σημαίνει ''για λόγους αρχής'', (πχ, κατ'αρχήν δεν παρανομώ, ούτως ειπείν, οι αρχές μου μού απαγορεύουν να παρανομήσω.). Επίσης, σημαίνει και "βασικἀ'', ''κατά κανόνα'' (πχ, εγώ είμαι ένας ήρεμος κατ' αρχήν άνθρωπος, αρκεί να μην φτάσω στα όριά μου). Επομένως, η χρήση του ως ''αρχικά'', είναι λανθασμένη, ακόμη κι αν έτσι χρησιμοποιείται από την συντριπτική πλειονότητα.

Αντιθέτως, τη χρήση του ''αρχικά'' εξυπηρετεί το ''κατ' αρχάς'', (πχ κατ' αρχάς τον θεωρούσα φίλο, όμως στην πορεία συνειδητοποίησα πως δεν ήταν).

Τα βασικά credits στον καθηγητή μου της Γ' γυμνασίου. Ως προς το να εκφραστώ, βοηθήθηκα πολύ από μία ανάρτηση του forum ''translatum''.