ποιητική άδεια (ποιητική αδεία)

[Χρυσηίδα]

Αν μου πείτε ότι λέτε "επίστρεφε" θα σας πω κι εγώ ότι δεν το έχω ακούσει ποτέ στη ζωή μου...

Τώρα για το αν είναι ποιητική αδεία ή όχι τα δύο συγκεκριμένα, μόνο αυτοί που τα έγραψαν θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν.

 

[Γλωσσολάγνος]

Μια συζητησούλα που είχα πρόσφατα.
Το "επέστρεφε" του Καβάφη γίνεται με ποιητική άδεια;
Το "με παράσυρε το ρέμα" του Τσιτσάνη; Ή μήπως είναι απλά λάθος;

Με το "επέστρεφε" πιστεύω ότι ο Καβάφης χρησιμοποίησε έναν τυπικά λανθασμένο τύπο, που όμως ακούγεται πολύ φυσικότερος από το τυπικά ορθό "επίστρεφε". Αν σεβόταν τη γραμματική, θα χανόταν όλη η ομορφιά του στίχου, και θα του έδινε άρωμα ακαδημαϊκής ναφθαλίνης.

Ο τσιτσάνειος στίχος χρησιμοποιεί έναν τύπο πιο λαϊκό, που όμως δεν θα τον χαρακτήριζα καθόλου λάθος. Σκέψου ότι μερικά ρήματα έχουν μονάχα τέτοιον τύπο, π.χ. το καταλαβαίνω: κανένας δεν θα πει "κατέλαβες;", διότι αυτός ο τύπος χρησιμοποιείται για το ρήμα καταλαμβάνω (από το οποίο βεβαίως προέρχεται το καταλαβαίνω, αλλά διαφέρουν ως προς την έννοια).

 

[Χρυσηίδα]

Βασικά, τώρα που το ξανασκέφτομαι η προστακτική δεν έχει εξακολουθητικό τύπο (ή κάνω λάθος; ). Άρα μόνο "επίστρεψε" υπάρχει, που πολύ συχνά το λέμε "επέστρεψε". Εδώ ο Καβάφης προσπαθεί να πει μονολεκτικά "να επιστρέφεις". Κατά τα άλλα, συμφωνώ με το Λάγνο για την ομορφιά του στίχου.

 

[Ίζι]

Αν μου πείτε ότι λέτε "επίστρεφε" θα σας πω κι εγώ ότι δεν το έχω ακούσει ποτέ στη ζωή μου...

Δεν συνηθίζεται ούτως ή άλλως η προστακτική του ρήματος αυτού. Όμως, σαφώς, το "επέστρεφε" ακούγεται πιο λογικό και πιο όμορφο.

Ο τσιτσάνειος στίχος χρησιμοποιεί έναν τύπο πιο λαϊκό, που όμως δεν θα τον χαρακτήριζα καθόλου λάθος. Σκέψου ότι μερικά ρήματα έχουν μονάχα τέτοιον τύπο, π.χ. το καταλαβαίνω: κανένας δεν θα πει "κατέλαβες;", διότι αυτός ο τύπος χρησιμοποιείται για το ρήμα καταλαμβάνω (από το οποίο βεβαίως προέρχεται το καταλαβαίνω, αλλά διαφέρουν ως προς την έννοια).

Πράγματι, όμως νομίζω ότι μας έρχεται πιο φυσιολογικός στην ομιλία ο σωστός γραμματικά τύπος "παρέσυρε", γι' αυτό άλλωστε, υποθέτω, διάφοροι που έχουν ερμηνεύσει το τραγούδι έκτοτε τον έχουν χρησιμοποιήσει (αν και κατά τη γνώμη μου θα έπρεπε να το αφήσουν ήσυχο). Έχει, βέβαια, μια λαϊκή ομορφιά, όμως ήταν άραγε σκόπιμη;

Βασικά, τώρα που το ξανασκέφτομαι η προστακτική δεν έχει εξακολουθητικό τύπο (ή κάνω λάθος; ). Άρα μόνο "επίστρεψε" υπάρχει, που πολύ συχνά το λέμε "επέστρεψε". Εδώ ο Καβάφης προσπαθεί να πει μονολεκτικά "να επιστρέφεις"

Δεν τα θυμάμαι καλά, αλλά γιατί όχι; Δεν θα λέγαμε "στρέφε"; Ή "τρώγε", "γράφε" κ.λπ.

 

[Χρυσηίδα]

Δεν τα θυμάμαι καλά, αλλά γιατί όχι; Δεν θα λέγαμε "στρέφε"; Ή "τρώγε", "γράφε" κ.λπ.

Ναι, λέμε

Είναι η προστακτική ενεστώτα. Του αορίστου είναι με το -ψ-.

Προβληματική αυτή η προστακτική

 

[Ονειρευτής]

Μια συζητησούλα που είχα πρόσφατα.
Το "επέστρεφε" του Καβάφη γίνεται με ποιητική άδεια;

[...] "Εγώ προσωπικά, αν και δέχομαι πολλές χρήσεις που θεωρούνται λανθασμένες από τους οδηγούς χρήσης της γλώσσας, την προστακτική με αύξηση τύπου “επέστρεφε” δυσκολεύομαι πολύ να τη δεχτώ. Και ο λόγος είναι ότι βρίσκω να αντιβαίνει στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής, χωρίς να μπορεί να δημιουργήσει έναν νέο κανόνα, ένα νέο σωστό υπόδειγμα. Επίσης, προσωπικά πάντοτε, δεν αισθάνθηκα ποτέ την ανάγκη ή τον πειρασμό να χρησιμοποιήσω τους αντιγραμματικούς τύπους, που τους βρίσκω αφύσικους. Φυσικά θα αποφύγω να γράψω π.χ. “επίστρεφε” (θα βάλω “γύρνα ξανά” ή “επιστρέψτε” ή “μπορείς να επιστρέψεις” κτλ.), αλλά άλλα ρήματα όπως διακόπτω, υπογράφω, διαλύω, αναλύω κτλ. δεν τα βρίσκω καθόλου προβληματικά, μου είναι απολύτως φυσικό να πω “διάκοψε, υπόγραψε, διάλυσε, ανάλυσε”

[...] Από την άλλη, όσα ρήματα έχουν περάσει μεν στη δημοτική αλλά διατηρούν και σπάνια λόγια αύξηση στον αόριστό τους, εμφανίζουν σπάνια την περιττή αύξηση στην προστακτική. Είναι σπάνιο να ακούσετε: Απήντησε σε αυτό που σε ρώτησα , και ακόμα πιο σπάνιο, Συνήντησέ με κάτω σε μισή ώρα. Αντίθετα, τα λογιότερα ρήματα που δεν έχουν τριφτεί πολύ και που σχηματίζουν παρατατικό-αόριστο συνήθως ή πάντα με αύξηση, αντιστέκονται πολύ περισσότερο στη γραμματικά σωστή αναύξητη προστακτική, ιδίως τα ρήματα με το επι- (π.χ. επίστρεφε που δεν έλεγε κι ο Καβάφης, επίλεξε, επίμεινε).

[...] Να σημειώσουμε εδώ ότι, απ’ όσο ξέρω, όλες οι γραμματικές, όλα τα βοηθήματα, όλοι οι οδηγοί χρήσης της γλώσσας, είναι ομόφωνοι στην καταδίκη της προστακτικής με εσωτερική αύξηση, όπως το διέκοψέ την, όπως ομόφωνα καταδικάζεται και η προστακτική σε -είστε (π.χ. τηλεφωνείστε). Ωστόσο, και οι δύο λανθασμένοι τύποι χρησιμοποιούνται ευρύτατα.
Πόσο πλατιά; Κανείς δεν ξέρει. Ειδικά στην προστακτική με αύξηση η καταγραφή είναι πολύ δύσκολη, επειδή η προστακτική του ενικού χρησιμοποιείται συνήθως στον προφορικό λόγο, όχι στον γραπτό. Έπειτα, το πρόβλημα με την αντιγραμματική εσωτερική αύξηση παρουσιάζεται εξορισμού σε σύνθετα ρήματα, που τα περισσότερα είναι λόγια. Αλλά τα λόγια ρήματα χρησιμοποιούνται συχνά σε επίσημα συμφραζόμενα, οπότε είναι πιθανότερο να χρησιμοποιήσουμε πληθυντικό ευγενείας. Οπότε, το δείγμα μας είναι μικρό. Και εκτός από μικρό είναι και μη αντιπροσωπευτικό, διότι π.χ. πολλοί προσεχτικοί ομιλητές, που ξέρουν ότι η προστακτική “επέλεξε” είναι αντιγραμματική, δεν θα γράψουν το γραμματικά σωστό “επίλεξε” που δικαίως φαίνεται ανυπόφορο στους πιο πολλούς, αλλά θα κάνουν τρίπλα: Διάλεξε ή, στον πληθυντικό “επιλέξτε” ή θα εκφράσουν την προστακτική έμμεσα (π.χ. πρέπει να επιλέξεις….)


[...] Κι αν ο Καβάφης διάλεξε τον τύπο “επέστρεφε”, αρκεί να συγκρίνουμε το αισθητικό αποτέλεσμα των στίχων του"

Επέστρεφε
Επέστρεφε συχνά και παίρνε με,
αγαπημένη αίσθησις επέστρεφε και παίρνε με –
όταν ξυπνά του σώματος η μνήμη,
κ’ επιθυμία παληά ξαναπερνά στο αίμα·
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται,
κ’ αισθάνονται τα χέρια σαν ν’ αγγίζουν πάλι.

Επέστρεφε συχνά και παίρνε με την νύχτα,
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται…

(Από το ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου : " Οι λέξεις έχουν την δική τους ιστορία").

 

[Ίζι]

Χαρακτηριστικό παράδειγμα χρήσης ποιητικής άδειας βρίσκουμε στο όμορφο τραγούδι του Σαββόπουλου Τα Κορίτσια που Πηγαίνουν Δυο Δυο.

Στέκουν πίσω από το τζάμι και ζητάνε παγωτό
τα κορίτσια που 'χουν γίνει δεκατέσσερα χρονώ

Μου χτύπησε άσχημα την πρώτη φορά αλλά τώρα που το συνήθισα μ' αρέσει πολύ.