καλύτερη μετάφραση "Ρωμαίου και Ιουλιέτας"

[Αραγκορν]

Ήθελα καιρό να διαβάσω την γνωστή ιστορία αγάπης του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ. Σημειωτέον δεν έχω διαβάσει κανένα έργο του και θα ήθελα να αρχίσω απο αυτό.

Πριν κάνω την εξόρμησή μου στα βιβλιοπωλεία έψαξα (όπως κάνω συχνά) στο φόρουμ της λέσχης (αλλά και γενικά σε όποιο site), για την καλύτερη μετάφραση του έργου. Για να είμαι ειλικρινής δεν πήρα κάποια ικανοποιητική απάντηση. Έτσι ξεκίνησα για το βιβλιοπωλείο σκεπτόμενος εκεί να ρίξω μια ματιά συγκρίνοντας και κρίνοντας.

Όσο αφορά τις μεταφράσεις έχω τρία κριτήρια.

1) Το όνομα του μεταφραστή το οποίο έχει προταθεί απο αρκετούς.
Σε περίπτωση που δεν έχω κατασταλάξει σε έναν μεταφραστή έχω τα εξής κριτήρια:
2)Αν είναι δυνατόν αντιπαραβάλλω την μετάφραση με το πρωτότυπο κείμενο και
3) έχοντας ή όχι μπροστά μου το πρωτότυπο κείμενο, συγκρίνω δύο ή και παραπάνω-δειγματοληπτικά επιλεγμένα- μεταφρασμένα κείμενα και όποιο κείμενο έχει "καλύτερα" ελληνικά, αυτό επιλέγω.

Στην συγκεκριμένη περίπτωση έγινε το εξής. Στο φόρουμ εδώ όπως είπα και πριν δεν έλαβα μια σαφή απάντηση (όπως πχ τον Άρη Αλεξάνδρου για τον Ντοστογιέφσκη). Το όνομα που αμυδρά "κράτησα" ήταν αυτό του Βασίλη Ρώτα.

Η σύγκριση έγινε μεταξύ των τεσσάρων μεταφραστών:

α) Αθανάσιου Τσακνάκη (βιβλίο..ΒΑΡΔΙΑ)
β) Βασίλη Ρώτα (Επικαιρότητα)
γ) Κλεάνδρου Καρθαίου (Πατάκης)
δ) Διονυσίου Καψάλη (Πατάκης)

Παρακάτω θα παραθέσω δύο αγγλικά αποσπάσματα απο το πρωτότυπο και θα ακολουθήσουν οι μεταφράσεις των μεταφραστών. Θα κάνω ένα μικρό σχόλιο δικό μου (στα μέτρα που μπόρεσα φυσικά να αντιληφθώ) και φυσικά μπορείτε ελεύθερα να κάνετε τα δικά σας σχόλια. Πάμε λοιπόν:

“The which if you with patient ears attend,
What here shall miss, our toil shall strive to mend.” (πρόλογος)

Το παρόν χωρίο μεταφράστηκε ως εξής:

"Άν θέλετε με υπομονή να μας ακούσετε,
θα προσπαθήσουμε με τέχνη να διορθώσουμε
το καθετί που απ΄την παράστασή μας λείπει." (Τσακνάκης)

"που, αν μας χαρίστε τώρα αφτιά με υπομονή,
κάθε έλλειψή μας τρόπο διόρθωσης θα βρει". (Ρώτας)

"Κι αν θέλετε με υπομονή ν΄ακούστε, θα πασκίσει
η τέχνη μας ό,τι είν΄εδώ φτωχό να το πλουτίσει." (Καρθαίος)

"Υπομονή, ν΄ακούσετε, κι εμείς με λίγη
προσπάθεια το φτιάχνουμε ό,τι ξεφύγει." (Καψάλης)


Προσωπικά ο Τσακνάκης μου φαίνεται πιο κατανοητός. Ο Καρθαίος αν και "ποιητικός" ο λόγος του, είναι λίγο πιο δύσκολος. Τέλος η μετάφραση του Ρώτα και του Καψάλη μου φαίνονται κάπως δύσκολες στην κατανόηση.


Το δεύτερο χωρίο είναι το εξής:

"we’ll not carry coals." (Πράξη 1)


Μεταφράστηκε ως εξής:

"δεν θα σηκώσουμε μύγα στο σπαθί μας" (Τσακνάκης)

"δεν θα μουντζουρωθούμε" (Ρώτας)

"δεν θα ανεχτούμε το παραμικρό" (Καρθαίος)

"δεν θα κάτσουμε στα αβγά μας" (Καψάλης)


Είναι φανερό νομίζω πως η φράση "we’ll not carry coals" αποτελεί ιδιωματισμό. Οπότε ψάχνοντας στο διαδίκτυο και ρωτώντας μια φίλη μου Καναδή (φυσική ομιλήτρια), έψαξα την σωστή ερμηνεία. Μπόρεσα και βρήκα τα εξής: "we can’t let them humiliate us" ή "we won't be insulted". Εγώ προσωπικά το εξέλαβα σχετικά με τους δικούς μας ιδιωματισμούς ως εξής: "δεν θα κάτσουμε να τις φάμε", "δεν θα σκύψουμε το κεφάλι" ή "δεν θα κάνουμε τις πάπιες".

Στις παραπάνω μεταφράσεις πίστεψα ότι ο Τσακνάκης και ο Καρθαίος δεν "πιάνουν" επακριβώς την ουσία αλλά επειδή όμως οι μεταφράσεις και των δύο ουσιαστικά έχουν το ίδιο νόημα, πίστεψα πως κάποια αντίστοιχη σημασία θα έχει το πρωτότυπο.

Ο Καψάλης φαίνεται πως δίνει μια καλή "βαρύτητα" στο νόημα ενώ ο Ρώτας απ΄ότι φαίνεται μεταφράζει κατα λέξη την φράση κάτι που όμως θεωρώ λάθος διότι μεταφράζοντας έναν ιδιωματισμό κατα λέξη, ο μη φυσικός ομιλητής δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί την "βαρύτητα" της φράσης αφού πρόκειται για ιδιωματισμό της συγκεκριμένης γλώσσας και εποχής.


Τέλος έκανα και μια σύγκριση μεταφράσεων ενός χωρίου μόνο απο τον Τσακνάκη και τον Καρθαίο. Το χωρίο είναι το εξής:

“For never was a story of more woe
Than this of Juliet and her Romeo”

Mεταφράστηκε ως εξής:

"Πιο θλιβερή ποτέ δεν άκουσα καμμία
απ΄των παιδιών αυτών εδώ την ιστορία" (Τσακνάκης)

"τι έτσι πικρή δε στάθη άλλη καμία
σαν των παιδιών την ιστορία" (Καρθαίος)

Νομίζω πως η απόδοση του Τσακνάκη είναι πιο απλή και κατανοητή.


Εν κατακλείδι διάλεξα να αγοράσω την μετάφραση του Τσακνάκη επειδή μου φάνηκε πιο "στρωτή" η απόδοσή του. Δεν θα ήθελα κάτι πιο "στριφνό" διότι επιθυμώ το κείμενο να διαβαστεί άνετα και εύκολα.


Όποιες δικές σας απόψεις και προτάσεις, παρακαλώ προτείνετε.

 

[Φαροφύλακας]

Εγώ θα παρατηρήσω, μονάχα, πως ο Σαίξπηρ δεν διαβάζεται απαραίτητα "εύκολα και άνετα" από έναν σύγχρονο αγγλόφωνο. Από την άλλη, ο ίδιος δεν έγραψε τόσο για τους ανθρώπους του μέλλοντος όσο για τους ανθρώπους της εποχής του. Από εκεί και πέρα, εφόσον μπήκες στον κόπο να το ψάξεις τόσο, δεν έχω καμία αμφιβολία πως έχεις κάνει ήδη την πιο σωστή, για σένα, επιλογή.

 

[Αραγκορν]

Αν έχω κάνει τη σωστή επιλογή -ακόμα και για μένα-είναι αμφίβολο διότι τα κριτήριά μου είναι επισφαλή και οι γνώσεις μου ελάχιστες :Ρ

Ο Σαίξπηρ όντως δεν διαβάζεται εύκολα απο έναν σύγχρονο αγγλόφωνο. Υποθέτω πως τα αγγλοσαξωνικά είναι η αντίστοιχη δική μας "καθαρεύουσα".

Ο ίδιος μεν έγραψε για τους ανθρώπους της εποχής του αλλά διαβαζόταν -ακόμα και απο τους ανθρώπους της εποχής του-εύκολα και άνετα; Ή συνέβαινε το ίδιο με τους δικούς μας λογοτέχνες όπου έγραφαν στην καθαρεύουσα και αδυνατούσαν ακόμα και σύγχρονοί τους να τους κατανοήσουν;

 

[Αντέρωτας]

Δεν εγραφε αγγλοσαξονικα εγραφε σε πρωιμη μορφη της συγχρονης αγγλικης (Ελισαβετιανή). Τα αγγλοσαξονικα πρεπει να ηταν κατι οπως τα αρχαια που καναμε εμεις στο σχολειο.

Δεδομενου οτι δεν ηταν λογοτεχνης, αλλα θεατρικος συγγραφεας, και αρα απευθυνοταν στο λαο (που θα πληρωνε να τον δει), υποθετω οτι ηταν κατανοητος στους συγχρονους του. Αυτο δειχνει και η μεγαλη δημοφιλια τους τα χρονια μετα το θανατο του

Μεγαλη γκαφα του Ρωτα που δεν αταλαβε οτι προκειται για ιδιωματισμο και το μετεφρασε αυτολεξί!

 

[Φαροφύλακας]

Όπως παρατηρεί ο Αντέρωτας, ο Σαίξπηρ έγραψε για τον απλό άνθρωπο της εποχής του. Άρα στα αφτιά του πρώτου θεατή των έργων, η γλώσσα ήταν σίγουρα στρωτή και τελείως κατανοητή.

Όσον αφορά τον Ρώτα, να πούμε πως ο άνθρωπος μετέφρασε το έργο πολλές δεκαετίες πιο πίσω. Δεν ξέρω οι υπόλοιποι πότε κάνανε την δική τους μετάφραση. Ρώτας και Γρυπάρης ήταν, πάντως, οι δυο μεταφράσεις που θυμάμαι να κυκλοφορούν στο σπίτι μας όταν ήμουν μικρός, το '80.

Ένας νέος μεταφραστής έχει ένω σωρό πρότερες μεταφράσεις, που σίγουρα συμβουλεύεται, και πιάνει πιο εύκολα τους ιδιωματισμούς κτλ. Κι από ένα σημείο και έπειτα το Διαδίκτυο αποτελεί τρομερό εργαλείο το οποίο με μια αναζήτηση σου αποκαλύπτει εύκολα αλήθειες. Πράγμα που Ρώτας και Γρυπάρης, τότε, απλά δεν το είχαν στην διάθεσή τους. Το πιο πιθανό ήταν να δούλευαν με ένα μόνο λεξικό κι αυτό μιας κάποιας ηλικίας.

 

[Κόρτο Μαλτέζε]

Ο Καρθαίος γεννήθηκε το 1878 και πέθανε το 1955 οπότε κι αυτός (υποθέτω ότι) έκανε τις μεταφράσεις του πριν ή έστω λίγο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Σαίξπηρ προσωπικά έχω διαβάσει από τις μεταφράσεις του Ρώτα και δεν μπορώ να πω ότι τον βρήκα ιδιαίτερα δυσνόητο (αν και υποθέτω ότι στις κωμωδίες του χάνεται μεγάλο μέρος του χιούμορ του που είναι στηριγμένο σε λογοπαίγνια και παρηχήσεις που μοιραία δεν μπορεί να μεταφερθεί σε άλλη γλώσσα).

Τώρα ενδεχομένως ο Ρώτας να μην κάνει ατόπημα στην μετάφραση (ή για να ακριβολογούμε να κάνει μικρότερο ατόπημα). Το "μουτζουρώνω" (που στην Κρήτη το λέμε μουζώνω) σχετίζεται με τη λέξη μουτζώνω (που αρχικά είχε την έννοια του αλείφω το πρόσωπο του διαπομπευόμενου με κάπνα για να επιτείνω τον εξευτελισμό του) οπότε η επιλογή του ρήματος φέρνει την έννοια και της μουτζούρας και της διαπόμπευσης (όπως και στο αγγλικό κείμενο). Με δεδομένο βέβαια ότι ήδη από την εποχή της μετάφρασης του Ρώτα οι έννοιες του μουτζώνω και του μουτζουρώνω είχαν διαχωριστεί/αποξενωθεί ο αναγνώστης του θα πρέπει να έχει αρκετή φαντασία και προσοχή κατά την ανάγνωση (ή την παρακολούθηση της παράστασης) ώστε να τα συνδέσει.

Από τον Καρθαίο έχω διαβάσει μια μετάφρασή του στο Αστέρι της Σεβίλης του Λόπε ντε Βέγκα (η απόδοση του έργου ήταν καθολική στον Λόπε ντε Βέγα ως τη δεκαετία του 1920 σήμερα όμως αμφισβητείται από τους περισσότερους, όμως το βιβλίο που έχω εγώ έχει εκδοθεί με το όνομα του Βέγκα σαν συγγραφέα). Δεν είχε κάποιο ιδιαίτερο θέμα, αν και η γλώσσα του είναι λίγο παλαιική (όπως και του Ρώτα άλλωστε) πράγμα που για μένα ταιριάζει σε έργα ηλικίας 400 ετών, κάποιον άλλον όμως ίσως τον ξενερώσουν.

Ο Τσακνάκης που φαίνεται να γεννήθηκε το 1971 προφανώς έχει μεταφράσει πιο πρόσφατα, άρα η γλώσσα του θα είναι η σημερινή ομιλούμενη και έχει το αβαντάζ να μπορεί να συμβουλευτεί και τις προηγούμενες μεταφράσεις.

Ένας άλλος μεταφραστής με καλό όνομα είναι ο Μπελιές (1950-2016) που έχει μεταφράσει για τις εκδόσεις Κέδρος το σύνολο του σαιξπηρικού έργου. Αυτός υποθέτω ότι είναι πιο σύγχρονος από Ρώτα και Καρθαίο αλλά και πιο έμπειρος από τον Τσακνάκη (αλλά δεν έχω διαβάσει δικιά του θεατρική μετάφραση οπότε δεν μπορώ να έχω άποψη)

edit: Τώρα συνειδητοποίησα ότι από μετάφραση του Καρθαίου έχω διαβάσει και το Ο πρίγκιπας του Χόλμπουργκ του Χ. φον Κλάιστ

 

[Χρυσόστομος]

Να προσθεσω κι εγω οτι επισης υπαρχει και ο Ερρικος Μπελιες ο οποιος μετεφρασε το συνολο των εργων του Σαιξπηρ για λογαριασμο των εκδοσεων Κεδρος. Η μεταφραση του ειναι συγχρονη σε ρεουσα νεοελληνικη γλώσσα. Προσωπικα εχω διαβασει 3-4 εργα του Σαιξπηρ σε δικη του μεταφραση, μεταξυ αυτων και τον Ρωμαιο και εμεινα απολυτα ικανοποιημενος, χωρις βεβαια να εχω συγκρινει μεταφρασεις. Για να παρουμε μια ιδεα παραθετω κι εγω το αποσπασμα απο τον προλογο.
"Με προσοχη ακουστε μας και αν κατι μας ξεφυγει,
θα προσπαθησουμε σκληρα η απωλεια να ειναι λίγη." (Μπελιές)

edit: Τωρα βλεπω οτι αναφερθηκε και ο Κορτο για τον Μπελιε. Την ιδια στιγμη το γραφαμε αλλα ως συνηθως ο Κορτο ειναι πολυ μπροστά. )

 

[Φαροφύλακας]

αν και η γλώσσα του είναι λίγο παλαιική (όπως και του Ρώτα άλλωστε) πράγμα που για μένα ταιριάζει σε έργα ηλικίας 400 ετών, κάποιον άλλον όμως ίσως τον ξενερώσουν.

Αυτό εννοούσα κι εγώ πιο πάνω. Η γλώσσα του Ρώτα είναι παλαιική ακριβώς όπως φαντάζει η αγγλική του Σαίξπηρ στον σύγχρονο αναγνώστη. Εάν θες αυτό το "εφέ", να νιώσεις πως διαβάζεις κάτι παλιό, ίσως η μετάφραση του Ρώτα να είναι ό,τι πρέπει. Αν θες να είσαι πιο κοντά στο πώς άκουγε το έργο ο θεατής, όταν πρωτοβγήκε, τότε μπορείς να προτιμήσεις μια πιο σύγχρονη και στρωτή μετάφραση.

 

[Αραγκορν]

Τον Ερρίκο Μπελιέ δεν τον ανέφερα διότι δυστυχώς δεν υπήρχε το βιβλίο την ημέρα που επισκέφτηκα το βιβλιοπωλείο. Αργότερα μπόρεσα όμως να δω το βιβλίο και εν τάχει αναφέρω την μετάφραση που δίνει στον πρώτο στίχο τον οποίο και γράφω ολόκληρο αυτή τη φορά:

"Gregory o' my word, we'll not carry coalds".

Έχουμε τις εξής μεταφράσεις:

"Στο λόγο μου, Γρηγόρη, δεν θα σηκώσουμε μύγα στο σπαθί μας" (Τσακνάκης)

"Μα, φυσικά, Γκρέγκορυ, γιατί κάτι τέτοια εμείς δεν τα σηκώνουμε" (Μπελιές)


Ο Μπελιές μάλλον στο "we' ll not carry coalds" δίνει την καλύτερη απόδοση ενώ το "o' my word" το αποδίδει ως "μα, φυσικά" ενώ απο τους περισσοτέρους αποδίδεται ως "στον λόγο μου". Αλλά δεν μου φαίνεται και άστοχη απόδοση μιας και φαίνεται πως τελικά καταφέρνει να αποδώσει την "σιγουριά" που αποπνέει ο συγγραφέας.

Σίγουρα πάντως αν τώρα πήγαινα να αγοράσω το βιβλίο, θα αμφιταλαντευόμουν μεταξύ Τσακνάκη και Μπελιέ διότι -απ ότι φάνηκε-εκτός ότι και οι δύο πετυχαίνουν πιστές αποδόσεις, η γλωσσική τους μορφή είναι ρέουσα και εύληπτη.


Σχετικά με το "εφέ" που αναφέρετε, νομίζω θα ταίριαζε σε ένα έργο το οποίο διαβαζόταν εξίσου με δυσκολία και απο τους συγχρόνους του συγγραφέα (πχ Παπαδιαμάντης). Αλλά όλα αυτά περι ορέξεως.

 

[Φαροφύλακας]

Πάντως, σκέφτομαι πως το μειονέκτημα πως δεν διαβάζεις το πρωτότυπο αντισταθμίζεται από το ότι μπορείς να διαλέξεις την μετάφραση. ))

 

[Γιάννης Αγιάννης]

Ο Διονύσιος Καψάλης κέρδισε το βραβείο λογοτεχνικής μετάφράσης 2016, για τον "Άμλετ"