Το φως στη λογοτεχνία

[Μακρυγιάννης]

Στο χώρο της τέχνης, με το φως δεν ασχολούνται μόνον οι ζωγράφοι, οι σκηνοθέτες και οι φωτογράφοι. Με το φώς ασχολούνται και οι λογοτέχνες. Εμπνέονται από αυτό και πασχίζουν να το αποδώσουν με λέξεις. Πολλές φορές το καταφέρνουν καλλίτερα από τους εικαστικούς. Το έργο μάλιστα ορισμένων λογοτεχνών είναι άρρηκτα δεμένο με το φως. Παράδειγμα ο Οδυσσέας Ελύτης. Πολλά ποιήματα του είναι σαν πίνακες ζωγραφικής. Ποιος δε θυμάται το στίχο: «Πριν απ΄ τα μάτια μου ήσουν φως», από το Επίγραμμα ή το στίχο «φως και πάλι φως η ψυχή που μάχεται» από τους προσανατολισμούς. Ποιήματα του ίδιου ποιητή είναι ύμνοι στο φωτοδότη ήλιο όπως «Ο ήλιος ο πρώτος» και «Ο ήλιος ο ηλιάτορας».

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης λέει: Ήθελα να δώσω φως και συγκίνηση σε όσους είναι σαν και εμένα καμωμένοι…
Το ποίημα του ίδιου ποιητή «Πολυέλαιος» το παραθέτω ολόκληρο:

Σε κάμαρη άδεια και μικρή, τέσσαρες τοίχοι μόνοι,
και σκεπασμένοι με ολοπράσινα πανιά,
καίει ένας πολυέλαιος ωραίος και κορώνει•
και μες στη φλόγα του την καθεμιά πυρώνει
μια λάγνη πάθησις, μια λάγνη ορμή.

Μες στην μικρή την κάμαρη, που λάμπει αναμένη
από του πολυελαίου την δυνατή φωτιά,
διόλου συνειθισμένο φως δεν είν’ αυτό που βγαίνει.
Γι’ άτολμα σώματα δεν είναι καμωμένη
αυτής της ζέστης η ηδονή.

Ο «Κρητικός» Διονυσίου Σολωμού είναι ένα ποίημα που λούζεται από ένα απόκοσμο φως. Έτσι το βιώνουν κάποιοι αναγνώστες.

Άλλες φορές πάλι το φώς είναι αρρωστημένο, όπως στο ποίημα «Γυναίκα» του Νίκου Καββαδία:
Βαμμένη. Να σε φέγγει φως αρρωστημένο.
Διψάς χρυσάφι. Πάρε, ψάξε, μέτρα.
Εδώ κοντά σου χρόνια ασάλευτος να μένω
ως να μου γίνεις, Μοίρα, Θάνατος και Πέτρα

Άλλες φορές είναι «Μίζερο φώς» όπως στους στίχους του Θάνου Ανεστόπουλου:
Μίζερο φως στο δωμάτιο
Πνιγμένες φωνές απ’ τον διάδρομο
Ένα άθλιο στρώμα γεμάτο με αίμα
Ένα άψυχο σώμα μ’ ένα μαχαίρι στο δέρμα.

Στα πεζά κείμενα το φως είναι επίσης αγαπημένο θέμα. Ο Νίκος Καζαντζάκης αφιερώνει μια ολόκληρη παράγραφο στο Ζορμπά για να περιγράψει το πρώτο φως της αυγής που μπαίνει στο μικρό καφενείο του Πειραιά. Είναι μια παράγραφος αριστουργηματική.
Ο Πλάτωνας στην «πολιτεία» χρησιμοποιεί το φώς με αλληγορική διάθεση.
Στη μεσαιωνική ελληνική λογοτεχνία το φως είναι «ιλαρόν». Στο ίδιο κείμενο (επιλύχνιος ευχαριστία) διαβάζουμε: Ελθόντες επί την ηλίου δύσιν, ιδόντες φως εσπερινόν…

Ο κατάλογος των κειμένων που αναφέρονται με δυνατές λογοτεχνικές εκφράσεις στο φως, δεν έχει τέλος.
Αφήνω σε εσάς την πρωτοβουλία να αναφέρετε ή και να γράψετε λογοτεχνικά κείμενα με θέμα το φως. Κείμενα που να θυμίζουν πίνακες ζωγραφικής, ωραία πλάνα του κινηματογράφου ή εμπνευσμένες καλλιτεχνικές φωτογραφίες.

 

[Μακρυγιάννης]

Νίκος Καζαντζάκης: Ασκητική
Τι θα πει φως; Να κοιτάς με αθόλωτο μάτι όλα τα σκοτάδια.

 

[Διατσέντα]

Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Σαίξπηρ,
Ρωμαίος:
Τι φως προβάλλει εκεί απ’ το παράθυρο;
Ειν’ η ανατολή κι είναι η Ιουλιέτα ο ήλιος.
Πρόβαλε, ήλιε, σκότωσε τη φθονερή σελήνη
Ω, μίλα πάλι, ολόφωτε άγγελε…

 

[Μακρυγιάννης]

Από τον "Καπετάν Μιχάλη" του Ν. Καζαντζάκη

Ξημέρωσε ο Θεός, φωτολαμπάδιασαν οι κορφές, απλώθηκε το φως στα βουνοδισκάρια. Χύθηκε στις πλαγιές, πλημμύρισε τους κάμπους, κι έλαμψε απάνω στη λουλακιά θάλασσα. Έλαμψε το τυραννισμένο κορμί της Κρήτης.

 

[Διατσέντα]

του Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ...

Light..............................................................................................Φως

Light, my light, the world-filling light,
.....................................................................................................Φως, φως μου, το φως που γιομίζει τον κόσμο,
the eye-kissing light,
.....................................................................................................το φως που φιλεί τα μάτια,
heart-sweetening light!
.....................................................................................................το φως που γλυκαίνει την καρδιά!

Ah, the light dances, my darling, at the center of my life;
.....................................................................................................Αχ, το φως χορεύει, αγαπημένη μου, στο κέντρο της ζωής μου
the light strikes, my darling, the chords of my love;
.....................................................................................................το φως κρούει, αγαπημένη μου, τις χορδές της αγάπης μου.
the sky opens, the wind runs wild, laughter passes over the earth.
.....................................................................................................Ανοίγει ο ουρανός, τρελαίνεται ο άνεμος, το γέλιο δρασκελίζει τη γη.

The butterflies spread their sails on the sea of light.
.....................................................................................................Οι πεταλούδες ανοίγουν τα πανιά τους στη θάλασσα του φωτός.
Lilies and jasmines surge up on the crest of the waves of light.
.....................................................................................................Κρίνα και γιασεμιά πετιώνται καταπάνω στην κορφή των κυμάτων του φωτός.

The light is shattered into gold on every cloud, my darling,
.....................................................................................................Το φως χρυσαφένιο θρυματίζεται πάνω σε κάθε σύννεφο, αγαπημένη μου
and it scatters gems in profusion.
.....................................................................................................και σκορπά πλήθος πετράδια.

Mirth spreads from leaf to leaf, my darling,
.....................................................................................................Ιλαρότητα απλώνεται από φύλλο σε φύλλο, αγαπημένη μου
and gladness without measure.
....................................................................................................κι απροσμέτρητη χαρά.
The heaven's river has drowned its banks
....................................................................................................Ο ποταμός τ’ ουρανού έπνιξε τις όχθες του
and the flood of joy is abroad.
....................................................................................................και ξεχείλισε η πλημμύρα της χαράς.

 

[Μακρυγιάννης]

Δάντη: Θεία κωμωδία

Καθαρήρι ΙΕ 16-24
Καθώς απ΄τα νερά για απ΄τον καθρέπτη
αχτίδα φως ανάδρομα σπαθίζει
κι ανηφοράει κατά τον ίδιο νόμο,
που κι έπεσε κι απ΄τη γραμμή απέχει
την κάθετη ίσια, τι ίσια έκαμαν στράτα
ως πείρα κι επιστήμη το αποδείχνουν,
όμοια το φως μου εφάνη, αναπηδώντας
μπροστά μου, εκεί, με χτύπησε έτσι τόσο
που βιαστικά τα μάτια αλλού γυρίζω.

Καθαρτήρι ΙΖ 1-9
Σκέψου, αναγνώστη μου, αν ποτέ στις Άλπεις
σε πλάκωσε κατάχνια, και θωρούσες
σα χαμουργάς με πετσωμένα μάτια•
κι ακόμα οι ογροί, πυκνοί σύντας αρχίζουν
ατμοί να διασκορπούν, του ήλιου η σφαίρα
ανάρια ανάμεσα τους πως τρυπώνει•
κι εύκολα η φαντασιά σου θα μπορέσει
να δει τον ήλιο εγώ πως τον ξανάδα,
που δείλι εδώ συντάζουνταν να πέσει.

Καθαρτήρι ΚΕ 1-3
Ώρα ‘ταν για το ανέβα να βιαστούμε,
τι το μεσημβρινόν αφήκε ο ήλιος
στον Ταύρο πια και στο Σκορπιό τη νύχτα.

Καθαρτήρι Κστ 3-9
«Έχε το νου σου γρίκα τι σου λέω!»
Στον ώμο το δεξό με χτυπά ο ήλιος,
που, λάμποντας, αλάκερη τη δύση
από ουρανιά την έκαμε κατάσπρη.
Και μένα ο ίσκιος μου έκανε τη φλόγα
πιο πορφυρή• και βλέποντας το, το πλήθος
ξαφνιάζουνταν ψυχές που οδοιπορούσαν.

Καθαρτήρι ΚΖ 1-6
Ως όντας ρίχνει πια το πρώτο φως του
όπου του Πλάστη του το αίμα εχύθη,
κι ο Έβρος απ’ το Ζυγό κυλάει πιο κάτω
και μεσημέρι ο Γάγγης φλέγεται όλος,
στεκόταν ο ήλιος• κι έκλωθεν η μέρα,
άγγελος όντας πρόσχαρος εφάνη.

Καθαρτήρι ΚΘ 16-18
Και να, περνάει φλογάτη λάμψη ξάφνου
Κι όλο το μέγα δάσο αντιλαμπίζει•
Κι είπα πως θα ΄ταν αστραπή μεγάλη.

Καθαρτήρι Λ 32-33
είδα κυρά με πράσινο μαντύα,
με χρώμα φλόγας ζωντανής ντυμένη.

Παράδεισος Α 1-3
Η δόξα Εκείνου που κινάει τα πάντα
το σύμπαντο όλο διαπερνάει, και λάμπει
αλλού και πιο πολύ κι αλλού πιο λίγο.

Παράδεισος Β 31-33
Μου εφάνη πως μας τύλιξε ένα νέφος
φωτόλουστο, πυκνό, στερεό και λείο,
διαμάντι λες, και το ΄χει κρούσει ο ήλιος.

Παράδεισος Ε 1-2
Στη λάμψη αν σε θαμπώσω της αγάπης,
με φως που ξεπερνάει το φως του κόσμου,

Παράδεισος Ι 60-63
… εχάθη στη λησμόνια η Βεατρίκη.
Και δεν της κακοφάνη• εγέλαε τόσο
που η λάμψη απ΄τα γελούμενα της μάτια
τον ενωμένο νου μου διασκορπίζει.

Παράδεισος ΙΔ 76-79
Ω σπίθισμα όλο φως του Αγίου Πνεμάτου,
τα μάτια μου φωτιά πως ξάφνου πήραν
και νικημένα πια δεν το βαστάξαν.
Μα η Βεατρίκη, πανέμορφη, όλο γέλιο…

Παράδεισος ΙΔ 103-105
Η θύμηση μου εδώ νικάει το νου μου•
τι στο σταυρόν αυτό ο Χριστός φλεγόταν
με φως που δεν μπορώ να βρω παρόμοιο.

Παράδεισος ΚΑ 83-84
«Φως του Θεού σαϊτεύει με από πάνω,
και διαπερνά το φως που με φασκιώνει»

Παράδεισος ΚΓ 34-36
Ω Βεατρίκη, γλυκιά, ακριβή οδηγήτρα!
Κι είπε μου εκείνη: «Αυτό που σε θαμπώνει,
φως άγιο, που νικάει στο σύμπαντο όλα».

Παράδεισος ΛΑ 13-15
Φλόγες λαμπρές τα πρόσωπα τους όλα,
χρυσά φτερά, και το άλλο το κορμί τους
λαμποκοπούσε ασπρότερο απ΄ το χιόνι..

Μετάφραση: Ν. Καζαντζάκης. Εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη, 1974.

 

[Μακρυγιάννης]

του Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ...

Light

Καταπληκτικό! Πρώτη φορά το διαβάζω.

 

[Διατσέντα]

Μου’δωσες γερό έναυσμα κι εν τω μεταξύ καθώς διάβαζα το αρχικό σου κείμενο και ήμουνα σαν από αχλύ το μυαλό μου από ένα σωρό άσχετα κατάλαβα λάθος πως και εικόνες από άλλες τέχνες θα μπορούσαμε να παραθέσουμε (άλλα αντ’ άλλων δηλαδή), αλλά αυτή η παρανόηση με έστειλε και πήγα στον Ντράγιερ και τον Μιζογκούτσι που λατρεύω τη φωτογραφία τους...και ξαναείδα αργά το μεσημέρι καθώς ξεκουραζόμουν τον Λόγο του Ντράγερ με την εκπληκτική ανάσταση της νεκρής ηρωίδας...τι μέρα κι αυτή σήμερα...σε κάτι εκπαιδεύτηκα καλά μέσα απ’ τις ταλαιπωρίες μου, να ξεκλέβω ανάμεσά τους και να χαίρομαι με ό,τι μπορώ...σήμερα χάρηκα...και για το νήμα αυτό πολύ χάρηκα...να’σαι καλά Μακρυγιάννη...για το φως...και τις σκιές έχω μπει σε σκέψεις ωραίες μ’ αυτό...ίσως σου πω άλλη ώρα γιατί...με τη βιβλιοδεσία έχει να κάνει κι ένα πρότζεκτ που δεν έχει τελειώσει...είναι μόνο στα σκαριά εδώ και χρόνια...Φωτοχυσία λέγεται...άρα περίπου καταλαβαίνεις...θα βρω κι άλλα...μ’ αρέσει πολύ το θέμα...

 

[Μακρυγιάννης]

Κατάλαβα. Και εμένα μου πέρασαν από το μυαλό μου όλα αυτά, αλλά τα εικαστικά τα θεώρησα έξω από το αντικείμενο του Φορουμ. Η αγάπη μου στη ζωγραφική με παρακίνησε να γράψω (λίγο πρόχειρα ομολογουμένως) το νήμα αυτό. Διάβαζα και για τον Καραβάτζιο όλες τις γιορτές... Τι άλλο θα περίμενε κανείς μετά να γράψω, παρά για το φως... Να μου τα πεις όλα, όταν θα έχεις καιρό. Το ποίημα μου άρεσε πραγματικά. Είναι τέλειο. Και το απόσπασμα από τον Σαίξπηρ βέβαια.

 

[Μακρυγιάννης]

Το όνομα του ρόδου (Ουμπ. Έκο)

Lam lucis orto sidare. Ήταν μόνον ο πρώτος χλωμός αγγελιοφόρος της χειμωνιάτικης αυγής, μα αρκούσε. Το φως, που ήταν ακόμη μακρυά, φαινόταν να λάμπει στα λόγια του άσματος, μυστικός κρίνος που άνοιγε μυρωμένος στα σταυροθόλια.

 

[Καλικάντζαρος]

''Η αλήθεια, όπως και το φως, τυφλώνει.''

Albert Camus

 

[Διατσέντα]

και τώρα κάτι μελανό...γιατί με τον Κύριο Dylan Thomas, έχω ανοιχτούς λογαριασμούς...το φως χαράζει, εκεί όπου δεν λάμπει κανένας ήλιος...

Light breaks where no sun shines

Light breaks where no sun shines;.......................................................................Το φως χαράζει εκεί όπου δεν λάμπει κανένας ήλιος
Where no sea runs, the waters of the heart...........................................................όπου δεν τρέχει καμιά θάλασσα, τα ύδατα της καρδιάς
Push in their tides;.............................................................................................εξωθούν στις παλίρροιές τους
And, broken ghosts with glowworms in their heads,................................................και σπασμένα φαντάσματα με πυγολαμπίδες στα κεφάλια τους,
The things of light..............................................................................................Τα πράγματα του φωτός
File through the flesh where no flesh decks the bones.............................................Τρυπούν τη σάρκα, όπου σάρκα δεν κοσμεί τα κόκκαλα

A candle in the thighs.........................................................................................Ένα κερί στους μηρούς
Warms youth and seed and burns the seeds of age;................................................Θερμαίνει νιότη και σπόρο και καίει τους σπόρους της ωρίμανσης

Where no seed stirs,...........................................................................................Όπου κανένας σπόρος δεν διεγείρεται
The fruit of man unwrinkles in the stars,................................................................Ο καρπός του ανθρώπου ξεδιπλώνεται στ’ αστέρια

Bright as a fig;...................................................................................................Λαμπρός σαν σύκο
Where no wax is, the candle shows its hairs...........................................................Όπου δεν υπάρχει κερί, η λαμπάδα δείχνει τα έσχατά της.

Dawn breaks behind the eyes;..............................................................................Η αυγή χαράζει πίσω απ’ τα μάτια
From poles of skull and toe the windy blood...........................................................Απ’ τους πόλους του κρανίου και των ακροδαχτύλων του ποδιού το ανεμοδαρμένο αίμα
Slides like a sea;................................................................................................Γλυστρά σαν μια θάλασσα

Nor fenced, nor staked, the gushers of the sky.......................................................Δίχως φράκτες, δίχως υποστηλώσεις, οι μίνες τ’ ουρανού
Spout to the rod.................................................................................................αναβλύζουν ως τη ράβδο
Divining in a smile the oil of tears.........................................................................αναζητώντας σ’ ένα χαμόγελο το πετρέλαιο των δακρύων

Night in the sockets rounds,.................................................................................Η νύχτα στις μπρίζες γυροφέρνει
Like some pitch moon, the limit of the globes;........................................................σαν κάποια σελήνη από κατράμι, το όριο των σφαιρών
Day lights the bone;............................................................................................Η μέρα φωτίζει το κόκκαλο
Where no cold is, the skinning gales unpin.............................................................όπου κρύο δεν υπάρχει, οι γδάρτες θύελες ξεκρεμούν
The winter's robes;.............................................................................................το ρούχο του χειμώνα

The film of spring is hanging from the lids..............................................................Η ταινία της Άνοιξης κρέμεται απ’ τα βλέφαρα.

Light breaks on secret lots,..................................................................................Το φως χαράζει σε μυστικά πεπρωμένα
On tips of thought where thoughts smell in the rain;...............................................Σε ψήγματα σκέψης, όπου οι σκέψεις μυρίζουν στη βροχή
When logics die,................................................................................................Όταν οι λογικές πεθαίνουν
The secret of the soil grows through the eye,.........................................................Το μυστικό της γης φυτρώνει μέσα απ’ τα μάτια
And blood jumps in the sun;................................................................................Και το αίμα αναπηδά στον ήλιο
Above the waste allotments the dawn halts...........................................................Πάνω απ’ τα έρημα χωράφια η αυγή διακόπτεται.

 

[Μακρυγιάννης]

Στίχοι για το φως, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Παρμενίδης.
νυκτιφαές περι γαίαν αλώμενον αλλότριον φως.
(δηλαδή: φως που έρχεται από τα ξένα, λάμπει τη νύχτα και πλανιέται γύρω από τη γη).

Επιτύμβιο επίγραμμα για τον Νεύτωνα του Alexanter Pope.
Η φύση, και της φύσης οι νόμοι, στη νύχτα ήταν κρυμένοι.
Είπεν ο Θεός γεννηθήτω Νεύτων· και εγένετω Φως.

Ανδρέας Κάλβος.
Ο ήλιος κυκλοδίωκτος
ως αράχνη, μ΄ εδίπλωνε
και με φως και με θάνατον
ακαταπαύστως.

T.S. Eliot.
Κι όταν δομήσουμε βωμό για το Αόρατο φως
μπορεί εκεί πάνω να αποθέσουμε τα μικρά φώτα
για τα οποία η όραση μας έγινε.

Νικηφόρος Βρεττάκος.
Και τι θα γίνει αυτό το φως
όλο που αναδιπλώνεται και ξεχειλίζει
και κυλάει παντού,
σε μιαν αδιάκοπη άμπωτη,
σαν να μην χωράει.


Οδυσσέας Ελύτης. Άξιον Εστί. Γένεσις.
Στην αρχή το φως
Και η ώρα η πρώτη
που τα χείλη ακόμα στον πηλό
δοκιμάζουν τα πράγματα του κόσμου.

Δρ. Γιώργης Μαρκάκης (συνταξιούχος Οφθαλμίατρος από την Κρήτη).
Το “μέσα” φως που ολοχρονίς τη λάμψη του μας δίνει
κι ούτε υγρασία βλάφτει το, ούτε αέρας σβήνει
το “μέσα” φως που φέγγει μας σαν άτρεμο καντήλι
κι ούτε ποτέ λάδι ζητά ούτε καινούριο φτύλι.

Αργύρης Μπακιρτζής (Χειμερινοί κολυμβητές).
Από το πάρκο στη Μυροβόλο
το μηχανάκι αστράφτει στον ήλιο.
Αντανακλά το χαμόγελο σου
και με διαλύει στο φως.


Θησαυρισμένοι στο βιβλίο: Η αυτοβιογραφία του φωτός του Γ. Γραμματικάκη. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης 2006.

 

[Διατσέντα]

Πολύ όμορφο βιβλίο!

 

[Μακρυγιάννης]

Χαίρομαι που το έχεις διαβάσει. Αντιθέτως, λυπάμαι που δεν είμαι εξοικειωμένος με την ωραία ποίηση που παραθέτεις. Τώρα διαβάζω μερικά ποιήματα του Dylan Thomas από το Διαδίκτυο.

 

[Διατσέντα]

Τον αγαπώ τον Dylan Thomas...όταν δούλευα τα κείμενά μου για το πρότζεκτ που σου έγραψα είχα συγκεντρώσει μια μίνιμουμ βιβλιογραφία κι έπαιζα με τις μορφές του φωτός και τις ορολογίες των φυσικών φαινομένων όπως ας πούμε η φωταύγεια...

 

[Παρωνύμιος]

...Κι απ' του λεβέντη Τιθωνού την αγκαλιά η Αυγούλα
σηκώνονταν να φέρει φως σ' όλους, θεούς κι ανθρώπους...

Ομήρου, Οδύσσεια, ε, 1-2 (μτφρ. Ζ. Σιδέρη)

 

[Μακρυγιάννης]

Ο ήλιος πια βασίλευε, κι οκνά ποσέρνουνταν το φως του
πα στα βουνά, θαρρείς δεν ήθελε τη γης να παρατήσει.

Οδύσσεια. Ν.Καζαντζάκης. Ραψωδία Β΄ στ. 629-630. Εκδόσεις Ελένη Καζαντζάκη 1974.

 

[Καλικάντζαρος]

''Το αγιο φως ξεκιναει απο τα Εξαρχεια''

Αγνωστος

 

[Μακρυγιάννης]

"Επιτέλους! Βρήκαμε από που ξεκινάει αυτή η απάτη"

Ένας γνωστός μου