Διαβάζοντας ένα ξένο λογοτέχνημα από μετάφραση, πολύ συχνά αναρωτιέμαι πόσο άραγε απέχει αυτό που διαβάζω από το πρωτότυπο κείμενο: αποδίδονται σωστά τα νοήματα; υπάρχουν αυθαιρεσίες; υπάρχουν περικοπές και συντομεύσεις; είναι το ελληνικό κείμενο υφολογικά ανάλογο προς το ξένο;
Αυτή τη φορά λοιπόν αποφάσισα, σαν διασκεδαστική άσκηση πιο πολύ, να συγκρίνω μεταξύ τους τέσσερις μεταφράσεις ενός αποσπάσματος από το Έγκλημα και τιμωρία τού Φιόντορ Ντοστογιέβσκι.Το απόσπασμα, που το επέλεξε η Πεταλούδα, είναι από το 4ο κεφάλαιο, λίγο μετά τη μέση του. Πιστεύω ότι η σύγκριση των μεταφράσεων είναι πολύ ενδιαφέρουσα και αποκαλυπτική. Θα ήθελα ωστόσο να επισημάνω ότι δεν εμβάθυνα σε κάθε λεπτομέρεια, κι έτσι όποιος θέλει να κάνει οποιαδήποτε παρατήρηση πάνω σε κάτι που δεν έθιξα, ας γράψει γι’ αυτό.
Στην πρώτη στήλη βλέπετε το πρωτότυπο, ρωσικό κείμενο (αλλά με τη σύγχρονη, αναθεωρημένη ορθογραφία)· στη δεύτερη, τρίτη, τέταρτη, και πέμπτη, αντίστοιχα, τη μετάφραση των: Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Άρη Αλεξάνδρου, Αγνής Σωτηρακοπούλου-Σχοινά, και Σωτήρη Παταντζή.
(εάν δεν φαίνονται καί οι πέντε στήλες στις ακόλουθες εικόνες, πάτησε: Ctrl και το πλην (-), ξανά και ξανά, ώστε να μικρύνει το μέγεθος της προβολής και μέχρι να εμφανιστούν καί οι πέντε στήλες)
Κάνοντας τη σύγκριση ανάμεσα στις τέσσερις αυτές μεταφράσεις, έφτασα να αναρωτιέμαι: γιατί ένας μεταφραστής αποφασίζει να χρησιμοποιήσει δύο διαφορετικές λέξεις για το ίδιο πράγμα όταν ο ίδιος ο δημιουργός δεν κατέχεται από τον λεγόμενο «τρόμο της επανάληψης» και χρησιμοποιεί την ίδια λέξη δύο φορές;
Εξηγώ: ο Ντοστογιέβσκι, στην πρώτη παράγραφο χρησιμοποιεί δύο φορές τη λέξη подлец (την πρώτη φορά σε δοτική, подлецу). Ο Παπαδιαμάντης γράφει την πρώτη φορά «τοῦ ἀστείου ἐκείνου», και τη δεύτερη φορά «ὁ ἀχρεῖος». Η Σωτηρακοπούλου-Σχοινά (στο εξής Σ.-Σ.) γράφει την πρώτη φορά «σ΄αυτόν τον παλιάνθρωπο», και τη δεύτερη φορά «τον κανάγια». Μόνον ο Αλεξάνδρου και ο Παταντζής χρησιμοποιούν τη λέξη «παλιάνθρωπος» καί τις δύο φορές. Γιατί ο μεταφραστής να επιδιώξει ποικιλία, όταν ο ίδιος Ντοστογιέβσκι δεν την επιδιώκει;
Όσο για τη μορφή του ονόματος του βασικού ήρωα: Ρασκόλνικοβ βρίσκουμε στον Αλεξάνδρου και στη Σ.-Σ., που σέβονται τη ρωσική γραπτή μορφή. Ρασκόλνικωφ έχει ο Παταντζής, που σέβεται τη ρωσική προφορά του τελικού -β, ενώ ταυτόχρονα χρησιμοποιεί το παλιομοδίτικο (και αδικαιολόγητο) ωμέγα. Ο Παπαδιαμάντης ορθογραφεί όπως κι ο Παταντζής, αλλά τονίζει στη λήγουσα: Ρασκολνικώφ.
Στη δεύτερη παράγραφο (τις παραγράφους τις υπολογίζω πάντα με βάση το ρωσικό πρωτότυπο), ο τρόμος της επανάληψης ξαναχτυπά τον Παπαδιαμάντη. Για να αποφύγει ξανά το όνομα Ρασκολνικώφ, γράφει «ὁ νεανίας». Επιπλέον, «ἐδείκνυε διὰ τῆς χειρός τὸν κομψὸν κύριον», ενώ στη μετάφραση τού Αλεξάνδρου «τον έδειχνε με το δάχτυλο». Δεν υπάρχει κομψός κύριος στο ρωσικό κείμενο – αφήστε που στη μετάφραση τού Παταντζή είναι όχι κομψός, αλλά χοντρός. Όλη αυτή η παράγραφος, στη μετάφραση της Σ.-Σ. έχει τη μισή περίπου έκταση. Στην τέταρτη παράγραφο, επίσης, η Σ.-Σ. παραλείπει να διευκρινίσει προς ποιά κατεύθυνση κινείται η δεσποινίδα: γράφει ότι απλώς «προχώρησε να φύγει», ενώ όλοι οι υπόλοιποι τονίζουν, σε συμφωνία με το πρωτότυπο κείμενο, ότι αρχίζει να κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν που ακολούθησε πριν.
Ενδιαφέρον έχει, στην πέμπτη παράγραφο, το πώς μεταφράζεται η λέξη франт: «κομψευτής» γράφει ο Παπαδιαμάντης, «κορτάκιας» ο Αλεξάνδρου, «λιμοκοντόρος» ο Παταντζής, συμφωνώντας όλοι μεταξύ τους ως προς το νόημα. Η Σ.-Σ. δεν τον χαρακτηρίζει: γράφει απλώς «ο άνθρωπος εκείνος». Στο τέλος του αποσπάσματος, όπου εμφανίζεται ξανά η λέξη франт, ο Αλεξάνδρου και η Σ.-Σ. θα προτιμήσουν τη λέξη «δανδής».
Στην έκτη παράγραφο, η λέξη усач μεταφράζεται πολύ σωστά «μουστακαλής» από τον Αλεξάνδρου, όμως ο Παπαδιαμάντης θέλει «ἀρχικλητήρ» κι όχι π.χ. «μυστακοφόρος». Η Σ.-Σ. επίσης προτιμά να δώσει το αξίωμά του, «αστυφύλακας», παρά να αναφερθεί στο μουστάκι. Ο Παταντζής πάντως γράφει «ο αστυφύλακας με τα μεγάλα μουστάκια», ίσως πιστεύοντας ότι ο αναγνώστης θα έχει ξεχάσει ποιός ακριβώς ήταν αυτός με το μουστάκι.
Η επόμενη παράγραφος μιλάει για ένα δάγκωμα ή κέντρισμα που αισθάνεται ο Ρασκόλνικοβ, και για κάτι που αναποδογυρίζει μέσα του. Πολύ σωστά, τόσο ο Αλεξάνδρου όσο και ο Παταντζής, αυτά γράφουν. Ο Παπαδιαμάντης πάντως προτιμά να παραλείψει το αρχικό δάγκωμα και να γράψει «τροπὴ τόσον ὁλοσχερὴς ὅσον καὶ αἰφνιδία», το ίδιο και η Σ.-Σ., που γράφει «κάτι αναποδογύρισε μέσα στον Ρασκόλνικοβ».
Αμέσως μετά, ο Αλεξάνδρου γράφει για τον «μουστακαλή» εκεί όπου ο Παπαδιαμάντης θέλει «ἀρχικλητῆρα» και οι άλλοι δύο μεταφραστές «αστυφύλακα».
Η Σ.-Σ. με εκπλήσσει στην προτελευταία συντομότατη παράγραφο (2 μόνο λέξεις στα Ρωσικά), που ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει πολύ σωστά «Οὗτος ἐστράφη», ο Αλεξάνδρου «Εκείνος γύρισε…» (με αδικαιολόγητα αποσιωπητικά), και ο Παταντζής «Ο αστυφύλακας γύρισε» (ανησυχώντας πάλι, ίσως, μήπως δεν καταλάβουμε ποιός έκανε τί). Η Σ.-Σ., ενώ συνήθως κόβει λέξεις και φράσεις, εδώ γράφει «Εκείνος γύρισε και τον κοίταξε».
Στην τελευταία παράγραφο φαίνεται να υπάρχει μία σύγχυση όσον αφορά το αντικείμενο του πρώτου ρήματος. «Оставьте!» γράφει ο Ντοστογιέβσκι, δηλαδή «Αφήστε!» σκέτο. Ο Παπαδιαμάντης ερμηνεύει «Ἄφησέ τον!», ενώ ο Αλεξάνδρου «Παρατήστε την!», η Σ.-Σ. «Άστε την ήσυχη!», κι ο Παταντζής «Αφήστε τη.» Νομίζω ότι ο Παπαδιαμάντης, που εδώ είναι ο μόνος που βάζει αντικείμενο σε αρσενικό γένος, σφάλλει. Ο συγγραφέας, αν και δεν έχει αντικείμενο, εννοεί τη γυναίκα, αλλιώς δεν θα έβαζε παρακάτω εκείνη την επεξηγηματική παρένθεση. Δηλαδή: ο Ρασκόλνικοβ λέγοντας «Τί σας κόφτει; Ας πάει στα κομμάτια!» μιλάει για τη γυναίκα, αλλά αμέσως μετά, λέγοντας «Ας διασκεδάσει λίγο ο άνθρωπος», μιλάει για τον δανδή.
Σε γενικές γραμμές πάντως, και με βάση αποκλειστικά το συγκεκριμένο απόσπασμα, θα έλεγα ότι η παλαιότερη από τις τέσσερις μεταφράσεις, αυτή του Παπαδιαμάντη, είναι γενικά αξιόπιστη, παρά τις κάποιες αποκλίσεις. Δυστυχώς δεν ξέρω αν ο Παπαδιαμάντης βασίστηκε απευθείας στο ρωσικό κείμενο ή σε κάποια μετάφραση. Ο δέ Αλεξάνδρου είναι σταθερά ο πιο πιστός στο πρωτότυπο, και με ρέοντα λόγο. Όμορφα νομίζω ότι ρέει και ο λόγος στον Παταντζή, απλώς έχει κι αυτός τις αποκλίσεις του, περίπου στον ίδιο βαθμό με τον Παπαδιαμάντη.
Η Σ.-Σ. δυστυχώς είναι αυτή που απομακρύνεται από το πρωτότυπο περισσότερο από όλους, με αρκετές συντομεύσεις και συνοπτικές διατυπώσεις. Έχω την εντύπωση, μάλιστα, ότι αρχικά μετέφρασε κάποια συντομευμένη μετάφραση, π.χ. γαλλική, και έπειτα την έντυσε με εκφράσεις αντιγραμμένες από τον Αλεξάνδρου. Αν αντιπαραβάλετε πρόταση προς πρόταση τη μετάφραση του Αλεξάνδρου και αυτή της Σ.-Σ., νομίζω ότι κάπου εκεί θα καταλήξετε κι εσείς. Δεν νομίζω να είναι τόσο τυχαία η επιλογή όμοιων λέξεων ή φράσεων…
Αυτή τη φορά λοιπόν αποφάσισα, σαν διασκεδαστική άσκηση πιο πολύ, να συγκρίνω μεταξύ τους τέσσερις μεταφράσεις ενός αποσπάσματος από το Έγκλημα και τιμωρία τού Φιόντορ Ντοστογιέβσκι.Το απόσπασμα, που το επέλεξε η Πεταλούδα, είναι από το 4ο κεφάλαιο, λίγο μετά τη μέση του. Πιστεύω ότι η σύγκριση των μεταφράσεων είναι πολύ ενδιαφέρουσα και αποκαλυπτική. Θα ήθελα ωστόσο να επισημάνω ότι δεν εμβάθυνα σε κάθε λεπτομέρεια, κι έτσι όποιος θέλει να κάνει οποιαδήποτε παρατήρηση πάνω σε κάτι που δεν έθιξα, ας γράψει γι’ αυτό.
Στην πρώτη στήλη βλέπετε το πρωτότυπο, ρωσικό κείμενο (αλλά με τη σύγχρονη, αναθεωρημένη ορθογραφία)· στη δεύτερη, τρίτη, τέταρτη, και πέμπτη, αντίστοιχα, τη μετάφραση των: Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Άρη Αλεξάνδρου, Αγνής Σωτηρακοπούλου-Σχοινά, και Σωτήρη Παταντζή.
(εάν δεν φαίνονται καί οι πέντε στήλες στις ακόλουθες εικόνες, πάτησε: Ctrl και το πλην (-), ξανά και ξανά, ώστε να μικρύνει το μέγεθος της προβολής και μέχρι να εμφανιστούν καί οι πέντε στήλες)
Κάνοντας τη σύγκριση ανάμεσα στις τέσσερις αυτές μεταφράσεις, έφτασα να αναρωτιέμαι: γιατί ένας μεταφραστής αποφασίζει να χρησιμοποιήσει δύο διαφορετικές λέξεις για το ίδιο πράγμα όταν ο ίδιος ο δημιουργός δεν κατέχεται από τον λεγόμενο «τρόμο της επανάληψης» και χρησιμοποιεί την ίδια λέξη δύο φορές;
Εξηγώ: ο Ντοστογιέβσκι, στην πρώτη παράγραφο χρησιμοποιεί δύο φορές τη λέξη подлец (την πρώτη φορά σε δοτική, подлецу). Ο Παπαδιαμάντης γράφει την πρώτη φορά «τοῦ ἀστείου ἐκείνου», και τη δεύτερη φορά «ὁ ἀχρεῖος». Η Σωτηρακοπούλου-Σχοινά (στο εξής Σ.-Σ.) γράφει την πρώτη φορά «σ΄αυτόν τον παλιάνθρωπο», και τη δεύτερη φορά «τον κανάγια». Μόνον ο Αλεξάνδρου και ο Παταντζής χρησιμοποιούν τη λέξη «παλιάνθρωπος» καί τις δύο φορές. Γιατί ο μεταφραστής να επιδιώξει ποικιλία, όταν ο ίδιος Ντοστογιέβσκι δεν την επιδιώκει;
Όσο για τη μορφή του ονόματος του βασικού ήρωα: Ρασκόλνικοβ βρίσκουμε στον Αλεξάνδρου και στη Σ.-Σ., που σέβονται τη ρωσική γραπτή μορφή. Ρασκόλνικωφ έχει ο Παταντζής, που σέβεται τη ρωσική προφορά του τελικού -β, ενώ ταυτόχρονα χρησιμοποιεί το παλιομοδίτικο (και αδικαιολόγητο) ωμέγα. Ο Παπαδιαμάντης ορθογραφεί όπως κι ο Παταντζής, αλλά τονίζει στη λήγουσα: Ρασκολνικώφ.
Στη δεύτερη παράγραφο (τις παραγράφους τις υπολογίζω πάντα με βάση το ρωσικό πρωτότυπο), ο τρόμος της επανάληψης ξαναχτυπά τον Παπαδιαμάντη. Για να αποφύγει ξανά το όνομα Ρασκολνικώφ, γράφει «ὁ νεανίας». Επιπλέον, «ἐδείκνυε διὰ τῆς χειρός τὸν κομψὸν κύριον», ενώ στη μετάφραση τού Αλεξάνδρου «τον έδειχνε με το δάχτυλο». Δεν υπάρχει κομψός κύριος στο ρωσικό κείμενο – αφήστε που στη μετάφραση τού Παταντζή είναι όχι κομψός, αλλά χοντρός. Όλη αυτή η παράγραφος, στη μετάφραση της Σ.-Σ. έχει τη μισή περίπου έκταση. Στην τέταρτη παράγραφο, επίσης, η Σ.-Σ. παραλείπει να διευκρινίσει προς ποιά κατεύθυνση κινείται η δεσποινίδα: γράφει ότι απλώς «προχώρησε να φύγει», ενώ όλοι οι υπόλοιποι τονίζουν, σε συμφωνία με το πρωτότυπο κείμενο, ότι αρχίζει να κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν που ακολούθησε πριν.
Ενδιαφέρον έχει, στην πέμπτη παράγραφο, το πώς μεταφράζεται η λέξη франт: «κομψευτής» γράφει ο Παπαδιαμάντης, «κορτάκιας» ο Αλεξάνδρου, «λιμοκοντόρος» ο Παταντζής, συμφωνώντας όλοι μεταξύ τους ως προς το νόημα. Η Σ.-Σ. δεν τον χαρακτηρίζει: γράφει απλώς «ο άνθρωπος εκείνος». Στο τέλος του αποσπάσματος, όπου εμφανίζεται ξανά η λέξη франт, ο Αλεξάνδρου και η Σ.-Σ. θα προτιμήσουν τη λέξη «δανδής».
Στην έκτη παράγραφο, η λέξη усач μεταφράζεται πολύ σωστά «μουστακαλής» από τον Αλεξάνδρου, όμως ο Παπαδιαμάντης θέλει «ἀρχικλητήρ» κι όχι π.χ. «μυστακοφόρος». Η Σ.-Σ. επίσης προτιμά να δώσει το αξίωμά του, «αστυφύλακας», παρά να αναφερθεί στο μουστάκι. Ο Παταντζής πάντως γράφει «ο αστυφύλακας με τα μεγάλα μουστάκια», ίσως πιστεύοντας ότι ο αναγνώστης θα έχει ξεχάσει ποιός ακριβώς ήταν αυτός με το μουστάκι.
Η επόμενη παράγραφος μιλάει για ένα δάγκωμα ή κέντρισμα που αισθάνεται ο Ρασκόλνικοβ, και για κάτι που αναποδογυρίζει μέσα του. Πολύ σωστά, τόσο ο Αλεξάνδρου όσο και ο Παταντζής, αυτά γράφουν. Ο Παπαδιαμάντης πάντως προτιμά να παραλείψει το αρχικό δάγκωμα και να γράψει «τροπὴ τόσον ὁλοσχερὴς ὅσον καὶ αἰφνιδία», το ίδιο και η Σ.-Σ., που γράφει «κάτι αναποδογύρισε μέσα στον Ρασκόλνικοβ».
Αμέσως μετά, ο Αλεξάνδρου γράφει για τον «μουστακαλή» εκεί όπου ο Παπαδιαμάντης θέλει «ἀρχικλητῆρα» και οι άλλοι δύο μεταφραστές «αστυφύλακα».
Η Σ.-Σ. με εκπλήσσει στην προτελευταία συντομότατη παράγραφο (2 μόνο λέξεις στα Ρωσικά), που ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει πολύ σωστά «Οὗτος ἐστράφη», ο Αλεξάνδρου «Εκείνος γύρισε…» (με αδικαιολόγητα αποσιωπητικά), και ο Παταντζής «Ο αστυφύλακας γύρισε» (ανησυχώντας πάλι, ίσως, μήπως δεν καταλάβουμε ποιός έκανε τί). Η Σ.-Σ., ενώ συνήθως κόβει λέξεις και φράσεις, εδώ γράφει «Εκείνος γύρισε και τον κοίταξε».
Στην τελευταία παράγραφο φαίνεται να υπάρχει μία σύγχυση όσον αφορά το αντικείμενο του πρώτου ρήματος. «Оставьте!» γράφει ο Ντοστογιέβσκι, δηλαδή «Αφήστε!» σκέτο. Ο Παπαδιαμάντης ερμηνεύει «Ἄφησέ τον!», ενώ ο Αλεξάνδρου «Παρατήστε την!», η Σ.-Σ. «Άστε την ήσυχη!», κι ο Παταντζής «Αφήστε τη.» Νομίζω ότι ο Παπαδιαμάντης, που εδώ είναι ο μόνος που βάζει αντικείμενο σε αρσενικό γένος, σφάλλει. Ο συγγραφέας, αν και δεν έχει αντικείμενο, εννοεί τη γυναίκα, αλλιώς δεν θα έβαζε παρακάτω εκείνη την επεξηγηματική παρένθεση. Δηλαδή: ο Ρασκόλνικοβ λέγοντας «Τί σας κόφτει; Ας πάει στα κομμάτια!» μιλάει για τη γυναίκα, αλλά αμέσως μετά, λέγοντας «Ας διασκεδάσει λίγο ο άνθρωπος», μιλάει για τον δανδή.
Σε γενικές γραμμές πάντως, και με βάση αποκλειστικά το συγκεκριμένο απόσπασμα, θα έλεγα ότι η παλαιότερη από τις τέσσερις μεταφράσεις, αυτή του Παπαδιαμάντη, είναι γενικά αξιόπιστη, παρά τις κάποιες αποκλίσεις. Δυστυχώς δεν ξέρω αν ο Παπαδιαμάντης βασίστηκε απευθείας στο ρωσικό κείμενο ή σε κάποια μετάφραση. Ο δέ Αλεξάνδρου είναι σταθερά ο πιο πιστός στο πρωτότυπο, και με ρέοντα λόγο. Όμορφα νομίζω ότι ρέει και ο λόγος στον Παταντζή, απλώς έχει κι αυτός τις αποκλίσεις του, περίπου στον ίδιο βαθμό με τον Παπαδιαμάντη.
Η Σ.-Σ. δυστυχώς είναι αυτή που απομακρύνεται από το πρωτότυπο περισσότερο από όλους, με αρκετές συντομεύσεις και συνοπτικές διατυπώσεις. Έχω την εντύπωση, μάλιστα, ότι αρχικά μετέφρασε κάποια συντομευμένη μετάφραση, π.χ. γαλλική, και έπειτα την έντυσε με εκφράσεις αντιγραμμένες από τον Αλεξάνδρου. Αν αντιπαραβάλετε πρόταση προς πρόταση τη μετάφραση του Αλεξάνδρου και αυτή της Σ.-Σ., νομίζω ότι κάπου εκεί θα καταλήξετε κι εσείς. Δεν νομίζω να είναι τόσο τυχαία η επιλογή όμοιων λέξεων ή φράσεων…
Last edited by a moderator:
