Γεννήθηκε το 1884 στη Βραΐλα της Ρουμανίας από Ρουμάνα μάνα που έβγαζε τα προς το ζειν ως πλύστρα και από πατέρα Έλληνα Κεφαλλονίτη λαθρέμπορο που πέθανε προτού ο Ιστράτι προσεγγίσει την ηλικία των αναμνήσεων.
Μετά το δημοτικό σχολείο (τετρατάξιο που έκανε σε έξι χρόνια), δούλεψε σε ταβέρνα στην Ελληνική συνοικία της Βραΐλας (έγκλειστος, δηλ. κοιμόταν σε παρακείμενο χώρο, ωράριο 06:00 εώς 24:00, επτά μέρες την εβδομάδα, τρεις αργίες το χρόνο, άντεξε 18 μήνες – τα παραθέτω για να καταλάβετε πως ήταν τότε η ζωή σε αυτή τη Ρουμάνικη επαρχία), και σε ζαχαροπλαστείο (εδώ οι συνθήκες ήταν σαφώς καλύτερες), ενώ από νωρίς εκδηλώνεται η αγάπη του για το διάβασμα, διαβάζοντας ότι πέφτει στα χέρια του, λεξικά τους Ρώσους αλλά και τους Δυτικούς. Στα δώδεκα άφησε το σπίτι του και τη μητέρα του και περιπλανήθηκε σε Βαλκάνια (τουλάχιστον πέντε φορές επισκέφτηκε τη χώρα μας), Εγγύς Ανατολή, Ιταλία, Γαλλία και Ελβετία. Γκαρσόνι, υπάλληλος ξενοδοχείου, αχθοφόρος, μπογιατζής, υπηρέτης σε σπίτια, πλανόδιος πωλητής, νυχτοφύλακας, φωτογράφος, ξεναγός, δημοσιογράφος, είναι μόνο μερικά από τα επαγγέλματα που δοκίμασε και που ανά πάσα στιγμή ήταν έτοιμος να παρατήσει για κάποιο άλλο λιμάνι της Μεσογείου, λαθρεπιβάτης συνήθως σε κάποιο πλοίο. To 1909 στα εικοσιπέντε του έγινε γραμματέας του συνδικάτου των λιμενεργατών στη Βραΐλα (λιμάνι του Δούναβη)
Από τις κακουχίες και την άστατη ζωή, το 1916 νοσηλεύτηκε στην Ελβετία λόγω της διαγνωσμένης φυματίωσης (από 18 χρονών), που θα τον ακολουθούσε σε όλη του ζωή, και που πάντα ο Ιστράτι θα την περιφρονούσε. Τότε ήξερε Ρουμάνικα, Τούρκικα, Ελληνικά και Αραβικά αλλά καθόλου Γαλλικά. Με όπλα την ακόρεστη αγάπη του για το διάβασμα, μια εσωτερική έφεση στην εκμάθηση των ξένων γλωσσών, το πείσμα και φυσικά βοήθεια από πραγματικούς φίλους το 1924 εξέδωσε το πρώτο του μυθιστόρημα γραμμένο στη Γαλλική Γλώσσα, και που μεταφράστηκε σε δεκαεφτά γλώσσες.
Αν αυτό δεν είναι θαύμα και νίκη του Ανθρώπινου Πνεύματος τότε τι είναι;
Η ιστορία είναι πάνω κάτω έτσι: Στο Ελβετικό σανατόριο γνώρισε έναν καινούριο φίλο, με τον οποίο άρχισε να μαθαίνει Γαλλικά. Πολλά κείμενα του μαθήματος ήταν του Romain Rolland (Ρομαίν Ρολάν), του βραβευμένου με Νόμπελ ουμανιστή και ειρηνιστή συγγραφέα. Ο Ιστράτι αγάπησε τον Rolland μέσα από τα βιβλία και τα κείμενα του, και εμφορούμενος από ανυσηχία για την ικανότητα του στη Γαλλική, του έγραψε ένα μακροσκελές γράμμα και ζητούσε τη γνώμη του. Το γράμμα αυτό όμως επέστρεψε στον αποστολέα γιατί εν το μεταξύ ο Rolland είχε αλλάξει διέθυνση και η νέα δεν ήταν γνωστή. Τότε παραιτήθηκε από το γράψιμο.
Αρχές του 1921, ο Ιστράτι, προδομένος από φίλους, απομονωμένος και απένταρος, γεμάτος τύψεις για το θάνατο της μητέρας του που λόγω των ταξιδιών του την έβλεπε ελάχιστα και δεν πρόλαβε να τη “χαιρετήσει” κόβει το λαρύγγι του με ένα ξυράφι σε έναν δημόσιο κήπο στη Νίκαια. Σώθηκε από θαύμα και ένας από τους γνωστούς του που ειδοποιήθηκαν από τις αρχές, βρίσκει το γράμμα στην τσέπη του και το στέλνει ξανά, μόνο που αυτή τη φορά φτάνει στα χέρια του παραλήπτη. Στην απάντηση του ο μεγάλος Γάλλος συγγραφέας όχι μόνο τον διαβεβαίωνε πως μπορούσε να γράψει στη Γαλλική αλλά σχεδόν το απαίτησε και του το επέβαλε.
Φίλος του Καζαντζάκη από τα κοινά τους ταξίδια στη Σοβιετική Ένωση, ο Κρητικός συγγραφέας έλεγε πως μόνο δύο ανθρώπους στη ζωή του γνώρισε με το χάρισμα της αφήγησης στον προφορικό λόγο. Τον Μινωτή και τον Ιστράτι, αλλά ο δεύτερος ήταν αξεπέραστος στον τρόπο με τον οποίο εξιστορούσε όλα αυτά που βίωσε στην περιπετειώδη και πολυτάραχη ζωή του, με συναίσθημα και γοητεία που αιχμαλώτιζαν τους παρευρισκόμενους.
Υμνησε όσο ίσως κανείς άλλος την αληθινή φιλία ενώ αναζητούσε με πάθος την ελευθερία και την αλήθεια. Ακούραστος υπηρέτης της δικαιοσύνης, υποστήριξε έμπρακτα τους αδυνάτους ενάντια σε κρατικές αυθαιρεσίες και το πλήρωσε ακόμα και με φυλάκιση. Ενστερνίστηκε τις αριστερές ιδέες και εξέφρασε την επιθυμία του να γίνει πολίτης της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1927 επισκέπτεται τη χώρα ως επίσημος προσκεκλημένος, για τον εορτασμό από τα δέκα χρόνια από την Οκτωβριανή επανάσταση. Εκεί γνωρίζεται και γίνεται φίλος με τον Καζαντζάκη.
Στο τέλος του 1927 έρχεται για πέμπτη φορά στην Ελλάδα. Θα επισκεφτεί τις Φυλακές Συγγρού, το νοσοκομείο Σωτηρία και θα μιλήσει για τη Ρωσία στο θέατρο Αλάμπρα, υπό την αιγίδα του "Εκπαιδευτικού Ομίλου" και τελικά θα απελαθεί. Αργότερα θα ταξιδέψει στην ενδοχώρα της Σοβιετικής Ένωσης με συνταξιδιώτη τον Καζαντζάκη και τις συντρόφους των, θα δει τις αντιθέσεις του καθεστώτος και θα αποκηρύξει δημόσια τον Σταλινισμό (από τους πρώτους αν όχι ο πρώτος) όχι όμως και την αριστερά. Στη συνέχεια έγραψε το “Προς την άλλη φλόγα” (μαζί με άλλους δύο, που όμως δεν μπορούσαν να έχουν το όνομα τους στο βιβλίο για ευνόητους λόγους) ένα καταγγελτικό κείμενο για το καθεστώς και απομονώθηκε από τους πρώην συντρόφους του, πολλοί εκ των οποίων τον αποκάλεσαν ακόμα και “Φασίστα”. Αργότερα έγραψε το “The confession of a loser” (Η εξομολόγηση ενός ηττημένου) και το “The man who adhere to nothing” (Ο άνθρωπος που δεν προσκολλάται σε τίποτα). Στα μυθιστορήματα του αποφεύγει να πάρει σαφή πολιτική θέση, χωρίς αυτό να σημαίνει την απουσία εύστοχων κοινωνικοπολιτικών αναλύσεων.
Ολοκληρώνω την αναδρομή στη μνήμη του, με τα λόγια του Codine από το ομόνυμο βιβλίο και πραγματικού φίλου του (πολύ μεγαλύτερου του), σε πολύ νεαρή ηλικία.
”Φίλε μου Αδριανέ!.. Ένας σταυραδερφός! Είναι άλλο πράγμα!...Κάτι που ίσως να μην υπάρχει.... Ενας σταυραδερφός γίνεται μόνος του, δεν τον κάνει κάποιος άλλος, και γι’ αυτό η αγάπη του είναι μεγάλη, ανιδιοτελής, μας ζεσταίνει την καρδιά! Γιατί βλέπεις, όταν προσφέρουμε υπηρεσίες, είναι εύκολο να μας αγαπάνε. Αλλά, να που έφτασα σήμερα να αναρωτιέμαι: μπορεί κάποιος από μόνος του να αγαπήσει πολύ;”
Στις 16 Απριλίου 1935 άφηνε την τελευταία του πνοή σε σανατόριο του Βουκουρεστίου, σε ηλικία 51 ετών.
πηγες:
1) Γιάννης Μαγκλής ως μεταφραστής σε εισαγωγικό σημείωμα του "Μπάρμπα Αγγελής" του Ιστράτι
2) Ζοζέφ Κέσελ σε σημείωμα στο τέλος του βιβλίου "Κοντίν" εκδόσεις Κάκτος
3) Παναΐτ Ιστράτι, πληρέστατη βιογραφία του Μιχάλη Πάτση 2019
4) Από απόσπάσματα του Νίκου Καζαντζάκη
5) Από τον ίδιο τον συγγραφέα.
Μετά το δημοτικό σχολείο (τετρατάξιο που έκανε σε έξι χρόνια), δούλεψε σε ταβέρνα στην Ελληνική συνοικία της Βραΐλας (έγκλειστος, δηλ. κοιμόταν σε παρακείμενο χώρο, ωράριο 06:00 εώς 24:00, επτά μέρες την εβδομάδα, τρεις αργίες το χρόνο, άντεξε 18 μήνες – τα παραθέτω για να καταλάβετε πως ήταν τότε η ζωή σε αυτή τη Ρουμάνικη επαρχία), και σε ζαχαροπλαστείο (εδώ οι συνθήκες ήταν σαφώς καλύτερες), ενώ από νωρίς εκδηλώνεται η αγάπη του για το διάβασμα, διαβάζοντας ότι πέφτει στα χέρια του, λεξικά τους Ρώσους αλλά και τους Δυτικούς. Στα δώδεκα άφησε το σπίτι του και τη μητέρα του και περιπλανήθηκε σε Βαλκάνια (τουλάχιστον πέντε φορές επισκέφτηκε τη χώρα μας), Εγγύς Ανατολή, Ιταλία, Γαλλία και Ελβετία. Γκαρσόνι, υπάλληλος ξενοδοχείου, αχθοφόρος, μπογιατζής, υπηρέτης σε σπίτια, πλανόδιος πωλητής, νυχτοφύλακας, φωτογράφος, ξεναγός, δημοσιογράφος, είναι μόνο μερικά από τα επαγγέλματα που δοκίμασε και που ανά πάσα στιγμή ήταν έτοιμος να παρατήσει για κάποιο άλλο λιμάνι της Μεσογείου, λαθρεπιβάτης συνήθως σε κάποιο πλοίο. To 1909 στα εικοσιπέντε του έγινε γραμματέας του συνδικάτου των λιμενεργατών στη Βραΐλα (λιμάνι του Δούναβη)
Από τις κακουχίες και την άστατη ζωή, το 1916 νοσηλεύτηκε στην Ελβετία λόγω της διαγνωσμένης φυματίωσης (από 18 χρονών), που θα τον ακολουθούσε σε όλη του ζωή, και που πάντα ο Ιστράτι θα την περιφρονούσε. Τότε ήξερε Ρουμάνικα, Τούρκικα, Ελληνικά και Αραβικά αλλά καθόλου Γαλλικά. Με όπλα την ακόρεστη αγάπη του για το διάβασμα, μια εσωτερική έφεση στην εκμάθηση των ξένων γλωσσών, το πείσμα και φυσικά βοήθεια από πραγματικούς φίλους το 1924 εξέδωσε το πρώτο του μυθιστόρημα γραμμένο στη Γαλλική Γλώσσα, και που μεταφράστηκε σε δεκαεφτά γλώσσες.
Αν αυτό δεν είναι θαύμα και νίκη του Ανθρώπινου Πνεύματος τότε τι είναι;
Η ιστορία είναι πάνω κάτω έτσι: Στο Ελβετικό σανατόριο γνώρισε έναν καινούριο φίλο, με τον οποίο άρχισε να μαθαίνει Γαλλικά. Πολλά κείμενα του μαθήματος ήταν του Romain Rolland (Ρομαίν Ρολάν), του βραβευμένου με Νόμπελ ουμανιστή και ειρηνιστή συγγραφέα. Ο Ιστράτι αγάπησε τον Rolland μέσα από τα βιβλία και τα κείμενα του, και εμφορούμενος από ανυσηχία για την ικανότητα του στη Γαλλική, του έγραψε ένα μακροσκελές γράμμα και ζητούσε τη γνώμη του. Το γράμμα αυτό όμως επέστρεψε στον αποστολέα γιατί εν το μεταξύ ο Rolland είχε αλλάξει διέθυνση και η νέα δεν ήταν γνωστή. Τότε παραιτήθηκε από το γράψιμο.
Αρχές του 1921, ο Ιστράτι, προδομένος από φίλους, απομονωμένος και απένταρος, γεμάτος τύψεις για το θάνατο της μητέρας του που λόγω των ταξιδιών του την έβλεπε ελάχιστα και δεν πρόλαβε να τη “χαιρετήσει” κόβει το λαρύγγι του με ένα ξυράφι σε έναν δημόσιο κήπο στη Νίκαια. Σώθηκε από θαύμα και ένας από τους γνωστούς του που ειδοποιήθηκαν από τις αρχές, βρίσκει το γράμμα στην τσέπη του και το στέλνει ξανά, μόνο που αυτή τη φορά φτάνει στα χέρια του παραλήπτη. Στην απάντηση του ο μεγάλος Γάλλος συγγραφέας όχι μόνο τον διαβεβαίωνε πως μπορούσε να γράψει στη Γαλλική αλλά σχεδόν το απαίτησε και του το επέβαλε.
Φίλος του Καζαντζάκη από τα κοινά τους ταξίδια στη Σοβιετική Ένωση, ο Κρητικός συγγραφέας έλεγε πως μόνο δύο ανθρώπους στη ζωή του γνώρισε με το χάρισμα της αφήγησης στον προφορικό λόγο. Τον Μινωτή και τον Ιστράτι, αλλά ο δεύτερος ήταν αξεπέραστος στον τρόπο με τον οποίο εξιστορούσε όλα αυτά που βίωσε στην περιπετειώδη και πολυτάραχη ζωή του, με συναίσθημα και γοητεία που αιχμαλώτιζαν τους παρευρισκόμενους.
Υμνησε όσο ίσως κανείς άλλος την αληθινή φιλία ενώ αναζητούσε με πάθος την ελευθερία και την αλήθεια. Ακούραστος υπηρέτης της δικαιοσύνης, υποστήριξε έμπρακτα τους αδυνάτους ενάντια σε κρατικές αυθαιρεσίες και το πλήρωσε ακόμα και με φυλάκιση. Ενστερνίστηκε τις αριστερές ιδέες και εξέφρασε την επιθυμία του να γίνει πολίτης της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1927 επισκέπτεται τη χώρα ως επίσημος προσκεκλημένος, για τον εορτασμό από τα δέκα χρόνια από την Οκτωβριανή επανάσταση. Εκεί γνωρίζεται και γίνεται φίλος με τον Καζαντζάκη.
Στο τέλος του 1927 έρχεται για πέμπτη φορά στην Ελλάδα. Θα επισκεφτεί τις Φυλακές Συγγρού, το νοσοκομείο Σωτηρία και θα μιλήσει για τη Ρωσία στο θέατρο Αλάμπρα, υπό την αιγίδα του "Εκπαιδευτικού Ομίλου" και τελικά θα απελαθεί. Αργότερα θα ταξιδέψει στην ενδοχώρα της Σοβιετικής Ένωσης με συνταξιδιώτη τον Καζαντζάκη και τις συντρόφους των, θα δει τις αντιθέσεις του καθεστώτος και θα αποκηρύξει δημόσια τον Σταλινισμό (από τους πρώτους αν όχι ο πρώτος) όχι όμως και την αριστερά. Στη συνέχεια έγραψε το “Προς την άλλη φλόγα” (μαζί με άλλους δύο, που όμως δεν μπορούσαν να έχουν το όνομα τους στο βιβλίο για ευνόητους λόγους) ένα καταγγελτικό κείμενο για το καθεστώς και απομονώθηκε από τους πρώην συντρόφους του, πολλοί εκ των οποίων τον αποκάλεσαν ακόμα και “Φασίστα”. Αργότερα έγραψε το “The confession of a loser” (Η εξομολόγηση ενός ηττημένου) και το “The man who adhere to nothing” (Ο άνθρωπος που δεν προσκολλάται σε τίποτα). Στα μυθιστορήματα του αποφεύγει να πάρει σαφή πολιτική θέση, χωρίς αυτό να σημαίνει την απουσία εύστοχων κοινωνικοπολιτικών αναλύσεων.
Ολοκληρώνω την αναδρομή στη μνήμη του, με τα λόγια του Codine από το ομόνυμο βιβλίο και πραγματικού φίλου του (πολύ μεγαλύτερου του), σε πολύ νεαρή ηλικία.
”Φίλε μου Αδριανέ!.. Ένας σταυραδερφός! Είναι άλλο πράγμα!...Κάτι που ίσως να μην υπάρχει.... Ενας σταυραδερφός γίνεται μόνος του, δεν τον κάνει κάποιος άλλος, και γι’ αυτό η αγάπη του είναι μεγάλη, ανιδιοτελής, μας ζεσταίνει την καρδιά! Γιατί βλέπεις, όταν προσφέρουμε υπηρεσίες, είναι εύκολο να μας αγαπάνε. Αλλά, να που έφτασα σήμερα να αναρωτιέμαι: μπορεί κάποιος από μόνος του να αγαπήσει πολύ;”
Στις 16 Απριλίου 1935 άφηνε την τελευταία του πνοή σε σανατόριο του Βουκουρεστίου, σε ηλικία 51 ετών.
πηγες:
1) Γιάννης Μαγκλής ως μεταφραστής σε εισαγωγικό σημείωμα του "Μπάρμπα Αγγελής" του Ιστράτι
2) Ζοζέφ Κέσελ σε σημείωμα στο τέλος του βιβλίου "Κοντίν" εκδόσεις Κάκτος
3) Παναΐτ Ιστράτι, πληρέστατη βιογραφία του Μιχάλη Πάτση 2019
4) Από απόσπάσματα του Νίκου Καζαντζάκη
5) Από τον ίδιο τον συγγραφέα.