Διαβάζω ένα βιβλίο που το βρίσκω εξαιρετικό και πολύ αποκαλυπτικό, με τον τίτλο Προφορικότητα και Εγγραμματοσύνη του Γουόλτερ Ονγκ (Walter Ong). Είναι ένα θεωρητικό βιβλίο που μελετάει τι ακριβώς σημαίνει ο όρος «προφορικός πολιτισμός» σε αντίθεση με τον «εγγράμματο πολιτισμό".
Ο όρος «προφορικός» αναφέρεται σε εκείνος τους πολιτισμούς που δεν έχουν γνωρίσει καθόλου τη γραφή και που η επικοινωνία τους βασίζεται αποκλειστικά στον προφορικό λόγο. Ο Ονγκ, παρόλο που δηλώνει ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να φανταστούμε πώς μπορεί να λειτουργούσε ένας προφορικός πολιτισμός, κάνει μια προσπάθεια να μας εξηγήσει τις διαφορές ενός τέτοιου πολιτισμού από τον δικό μας και πραγματικά είναι μια πολύ παραστατική, επιτυχής και άκρως ενδιαφέρουσα προσπάθεια.
Το ενδιαφέρον βρίσκεται στο γεγονός ότι η παρουσία της γραφής στη ζωή μας αλλάζει εντελώς τη στάση μας στη ζωή, με λίγα λόγια η γραφή μας κάνει να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και την πραγματικότητα που μας περιβάλλει διαφορετικά. Φυσικά, στο βιβλίο όλα αυτά δεν διατυπώνονται απλώς, αλλά εξηγούνται και τεκμηριώνονται με πολλά και ενδιαφέροντα παραδείγματα.
Ένα κεφάλαιο του βιβλίου που είναι πραγματικά αποκαλυπτικό έχει τον τίτλο «Ο Πλάτων, η γραφή και οι υπολογιστές» και το περιεχόμενό του με εξέπληξε τόσο πολύ, που θεώρησα ότι πρέπει να το μοιραστούμε. Αντιγράφω την αρχή του:
«Οι περισσότεροι άνθρωποι εκπλήσσσονται και μερικοί απελπίζονται μαθαίνοντας ότι στον Φαίδρο (274-7) και στην Έβδομη Επιστολή του ο Πλάτων διατυπώνει για τη γραφή τις ίδιες ουσιαστικά αντιρρήσεις με αυτές που σήμερα συνήθως διατυπώνονται για τους υπολογιστές.
Η γραφή, λέει ο Σωκράτης στον πλατωνικό Φαίδρο, είναι απάνθρωπη και προσποιείται πως θεμελιώνει έξω από το μυαλό ό,τι στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο στο μυαλό. Είναι ένα πράγμα, ένα κατασκευασμένο προϊόν. Τα ίδια βέβαια λέγονται και κατά των υπολογιστών. Ο πλατωνικός Σωκράτης υποστηρίζει ότι η γραφή καταστρέφει τη μνήμη. Αυτοί που χρησιμοποιούν τη γραφή θα χάσουν τη μνήμη τους, υποκαθιστώντας με κάποιο εξωτερικό εφόδιο ό,τι στερούνται σε εσωτερικά εφόδια. Η γραφή εξασθενίζει το μυαλό. Σήμερα, γονείς και άλλοι φοβούνται ότι οι υπολογιστές τσέπης αντικαθιστούν με ένα εξωτερικό εφόδιο το εσωτερικό εφόδιο που θα έπρεπε να αποτελούν οι απομνημονευμένοι πίνακες της προπαίδειας. Οι υπολογιστές εξασθενίζουν το μυαλό, στερώντας του την εργασία που το διατηρεί ισχυρό.
Τρίτον, ένα κείμενο είναι κάτι που δεν μπορεί βασικά να ανταποκριθεί. Αν ρωτήσεις κάποιον να δικαιολογήσει τη γνώμη του, μπορεί να πάρεις μια εξήγηση. Αν ρωτήσεις ένα κείμενο, δεν παίρνεις παρά τις ίδιες, συχνά βλακώδεις, λέξεις που προκάλεσαν την αρχική σου ερώτηση. Στη σύγχρονη κριτική των υπολογιστών, η ίδια αντίρρηση διατυπώνεται ως «σκουπίδια μπαίνουν, σκουπίδια βγαίνουν».
Τέταρτον, σε συμφωνία με την αγωνιστική νοοτροπία των προφορικών πολιτισμών, ο πλατωνικός Σωκράτης αντιτίθεται στη γραφή και επειδή ο γραπτός λόγος δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του όπως μπορεί να κάνει ο προφορικός: η πραγματική ομιλία και σκέψη υπάρχουν πάντα ουσιαστικά σε ένα πλαίσιο δούναι και λαβείν ανάμεσα σε πραγματικούς ανθρώπους. Η γραφή είναι παθητική, έξω από το πλαίσιο αυτό , σε έναν αφύσικο, μη πραγματικό κόσμο. Το ίδιο και οι υπολογιστές».
Αυτά, λοιπόν, δια στόματος Σωκράτη. Όσο για τον παραλληλισμό γραφής – υπολογιστών που κάνει ο Ονγκ είναι για μένα πολύ εύστοχος και μας κάνει να δούμε την τάση του ανθρώπου να αντιστέκεται αυθόρμητα σε κάθε δραματική αλλαγή που απειλεί να ανατρέψει την καθημερινότητά του.
Ο όρος «προφορικός» αναφέρεται σε εκείνος τους πολιτισμούς που δεν έχουν γνωρίσει καθόλου τη γραφή και που η επικοινωνία τους βασίζεται αποκλειστικά στον προφορικό λόγο. Ο Ονγκ, παρόλο που δηλώνει ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να φανταστούμε πώς μπορεί να λειτουργούσε ένας προφορικός πολιτισμός, κάνει μια προσπάθεια να μας εξηγήσει τις διαφορές ενός τέτοιου πολιτισμού από τον δικό μας και πραγματικά είναι μια πολύ παραστατική, επιτυχής και άκρως ενδιαφέρουσα προσπάθεια.
Το ενδιαφέρον βρίσκεται στο γεγονός ότι η παρουσία της γραφής στη ζωή μας αλλάζει εντελώς τη στάση μας στη ζωή, με λίγα λόγια η γραφή μας κάνει να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και την πραγματικότητα που μας περιβάλλει διαφορετικά. Φυσικά, στο βιβλίο όλα αυτά δεν διατυπώνονται απλώς, αλλά εξηγούνται και τεκμηριώνονται με πολλά και ενδιαφέροντα παραδείγματα.
Ένα κεφάλαιο του βιβλίου που είναι πραγματικά αποκαλυπτικό έχει τον τίτλο «Ο Πλάτων, η γραφή και οι υπολογιστές» και το περιεχόμενό του με εξέπληξε τόσο πολύ, που θεώρησα ότι πρέπει να το μοιραστούμε. Αντιγράφω την αρχή του:
«Οι περισσότεροι άνθρωποι εκπλήσσσονται και μερικοί απελπίζονται μαθαίνοντας ότι στον Φαίδρο (274-7) και στην Έβδομη Επιστολή του ο Πλάτων διατυπώνει για τη γραφή τις ίδιες ουσιαστικά αντιρρήσεις με αυτές που σήμερα συνήθως διατυπώνονται για τους υπολογιστές.
Η γραφή, λέει ο Σωκράτης στον πλατωνικό Φαίδρο, είναι απάνθρωπη και προσποιείται πως θεμελιώνει έξω από το μυαλό ό,τι στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο στο μυαλό. Είναι ένα πράγμα, ένα κατασκευασμένο προϊόν. Τα ίδια βέβαια λέγονται και κατά των υπολογιστών. Ο πλατωνικός Σωκράτης υποστηρίζει ότι η γραφή καταστρέφει τη μνήμη. Αυτοί που χρησιμοποιούν τη γραφή θα χάσουν τη μνήμη τους, υποκαθιστώντας με κάποιο εξωτερικό εφόδιο ό,τι στερούνται σε εσωτερικά εφόδια. Η γραφή εξασθενίζει το μυαλό. Σήμερα, γονείς και άλλοι φοβούνται ότι οι υπολογιστές τσέπης αντικαθιστούν με ένα εξωτερικό εφόδιο το εσωτερικό εφόδιο που θα έπρεπε να αποτελούν οι απομνημονευμένοι πίνακες της προπαίδειας. Οι υπολογιστές εξασθενίζουν το μυαλό, στερώντας του την εργασία που το διατηρεί ισχυρό.
Τρίτον, ένα κείμενο είναι κάτι που δεν μπορεί βασικά να ανταποκριθεί. Αν ρωτήσεις κάποιον να δικαιολογήσει τη γνώμη του, μπορεί να πάρεις μια εξήγηση. Αν ρωτήσεις ένα κείμενο, δεν παίρνεις παρά τις ίδιες, συχνά βλακώδεις, λέξεις που προκάλεσαν την αρχική σου ερώτηση. Στη σύγχρονη κριτική των υπολογιστών, η ίδια αντίρρηση διατυπώνεται ως «σκουπίδια μπαίνουν, σκουπίδια βγαίνουν».
Τέταρτον, σε συμφωνία με την αγωνιστική νοοτροπία των προφορικών πολιτισμών, ο πλατωνικός Σωκράτης αντιτίθεται στη γραφή και επειδή ο γραπτός λόγος δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του όπως μπορεί να κάνει ο προφορικός: η πραγματική ομιλία και σκέψη υπάρχουν πάντα ουσιαστικά σε ένα πλαίσιο δούναι και λαβείν ανάμεσα σε πραγματικούς ανθρώπους. Η γραφή είναι παθητική, έξω από το πλαίσιο αυτό , σε έναν αφύσικο, μη πραγματικό κόσμο. Το ίδιο και οι υπολογιστές».
Αυτά, λοιπόν, δια στόματος Σωκράτη. Όσο για τον παραλληλισμό γραφής – υπολογιστών που κάνει ο Ονγκ είναι για μένα πολύ εύστοχος και μας κάνει να δούμε την τάση του ανθρώπου να αντιστέκεται αυθόρμητα σε κάθε δραματική αλλαγή που απειλεί να ανατρέψει την καθημερινότητά του.
