Λογοτεχνικά σύμβολα: το χρυσάνθεμο

[Χρυσηίδα]

Τα λέμε και αγιοδημητριάτικα, γιατί αυτή είναι η εποχή που ανθίζουν. Ο λόγος για τα χρυσάνθεμα, τα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί αρκετά και στη λογοτεχνία. Αφορμή να αναρωτηθώ για την επιλογή του συγκεκριμένου λουλουδιού από τους συγγραφείς στάθηκε η ανάγνωση του μυθιστορήματος Ο Καιρός των Χρυσανθέμων του Μάνου Ελευθερίου. Στη συνέχεια αναζήτησα την ύπαρξη των χρυσανθέμων σε άλλα λογοτεχνικά έργα και αυτή η μικρή μου αναζήτηση με οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα χρυσάνθεμα χρησιμοποιούνται από τους δημιουργούς για να συμβολίσουν κάτι το ζοφερό, το δυσάρεστο ή το οριστικά και αμετάκλητα τελειωμένο. Αλλά ας τα δούμε πιο αναλυτικά.

Το μυθιστόρημα που προανέφερα είναι ιστορικό, τοποθετημένο στην Ερμούπολη του 1896. Είναι παράξενο βιβλίο, στο οποίο ανιχνεύουμε ακόμα και ίχνη μαγικού ρεαλισμού, το οποίο είναι μια αλληγορία για την παρακμή της Σύρου. Λέω αλληγορία, γιατί η παρακμή αυτή μας παρουσιάζεται μέσα από μια άλλοτε αριστοκρατική οικογένεια του νησιού, την οικογένεια Πινά. Τα χρυσάνθεμα βρίσκονται σε βάζα στο σαλόνι τους, ένα σαλόνι που άλλοτε είχε δεχτεί ακόμα και βασιλείς, που στις δεξιώσεις τους παρευρίσκονταν πάνω από εκατό άτομα, ενώ στο επίσημο γεύμα που παρακολουθούμε στο τελευταίο μέρος του βιβλίου παρευρίσκονται μόνο τριάντα. Οι περιγραφές των χρυσανθέμων υπάρχουν κάθε φορά που περιγράφονται τα περασμένα μεγαλεία και η τωρινή παρακμή του σπιτιού.

Ένα άλλο σημείο, στο οποίο πρωταγωνιστούν τα χρυσάνθεμα είναι όταν πεθαίνει ένας από τους ήρωες του βιβλίου, έχουμε την εξής εικόνα:

"Το χιόνι σταμάτησε. Μια γλυκιά ζέστη τους τύλιξε όλους κι ο θάλαμος γέμισε από χιλιάδες αιωρούμενα φύλλα άσπρων, κίτρινων και κόκκινων χρυσάνθεμων"

Έτσι, αυτό που εννοείται με τον τίτλο του μυθιστορήματος στην ουσία σημαίνει «ο καιρός της παρακμής».

Τα χρυσάνθεμα τα συναντάμε και στο ποίημα της Κικής Δημουλά «Ένα Ματσάκι Ωχρότητα» και κατά περίεργο τρόπο συμβολίζουν και εδώ την παρακμή, με την έννοια της απώλειας της νεότητας, και την πορεία προς το θάνατο. Το παραθέτω ολόκληρο, γιατί νομίζω ότι αξίζει:


Ένα Ματσάκι Ωχρότητα

Με συνοδεύει φιλικά ένας μοναχικός περίπατος.
Για καλή μου τύχη
πηγαίναμε κι οι δυο μας προς τα εκεί.

Παλαιά σχέση ψυχραμένη.
Αστείες παρεξηγήσεις περί Άλλων
που διαλύονται.
Κουτσομπολιά των ονείρων οι άλλοι.

Στεκόμαστε στις βιτρίνες μου.
Είναι αλλαγή της εποχής μου.
Θα φορεθώ πολύ. Κανένα σχέδιο. Ίσια γραμμή.
Λαιμόκοψη. Κεφάλι να σκεπάζει το γόνατο.
Χέρια ντραπαρισμένα στο στήθος χαλαρά.
Ανεξίτηλα χρώματα εισαγωγής• από μέσα.

Ψηλά είναι κατακόκκινο το βράδυ.
Αιματοχυσία εμφυλίου στερεώματος.

Τα κίτρινα χρυσάνθεμα υπαίθριου ανθοπώλη
σε διπλή τιμή με πικραίνουν
- ένα ματσάκι ωχρότητά σου.

Είμαι στα ίχνη μιας βροχής.
Περίεργης. Σα να έβρεχε είναι• άλλοτε.

Απόρρητα βρέχει, κρυφά απ' τη βεβαιότητα
σχεδόν κρυφά κι από την ίδια τη βροχή.
Το ξέρει μόνο η γοητεία του δισταγμού
η τσίγκινη τραγιάσκα κάποιου ήχου
και το συμβούλιο των σταγόνων ψηλά
γύρω από τη στρογγυλή λάμπα του δρόμου.

Απόρρητα βρέχει.
Σα να 'ναι εμπιστευτικό το φανερό.
Όπως και είναι. Πόσες φορές κρυφά από μας
δεν έχουμε συμβεί κρυφά από τις πράξεις μας -
πάντα τελευταίες το μαθαίνουν• από τις συνέπειες
που το γνωρίζουν εξ' αρχής.

Ακόμα κι από τη νεότητα σχεδόν κρυφά γερνάμε.
Σα να 'ναι εμπιστευτικό το ολοφάνερο.
Πάντα τελευταία το μαθαίνει - απ' τη νεότητα
των άλλων.

Μήπως μαθαίνουμε ποτέ ότι δεν ζούμε;
Κρυφό μας το κρατάει για πάντα ο θάνατός μας.
Το ξέρει μόνον η ζωή που συνεχίζεται των άλλων.
Κουτσομπολιά ονείρων παρεξήγηση οι άλλοι.

Τέλος, θα αναφερθώ σε ένα βιβλίο νεανικής λογοτεχνίας. Πρόκειται για το μυθιστόρημα The Sign of the Chrysanthemum της Katherine Paterson, στο οποίο ο πρωταγωνιστής αναζητεί τον πατέρα του, για τον οποίο το μόνο που γνωρίζει είναι ότι είχε στην πλάτη ένα μικρό τατού, που απεικόνιζε ένα χρυσάνθεμο. Τελικά και μετά από πολλές περιπέτειες ο ήρωας αντιλαμβάνεται ότι η αναζήτησή του είναι λάθος και πως δε θα έπρεπε να έχει βασίσει όλες τις ελπίδες για το μέλλον του σ’ αυτήν. Εδώ, το χρυσάνθεμο συμβολίζει περισσότερο τον λανθασμένο στόχο και την πλάνη.

Σε όλες τις περιπτώσεις το χρυσάνθεμο παραπέμπει σε κάτι αρνητικό και αναρωτιέμαι αν αυτό συμβαίνει λόγω της εποχής που ανθίζει (φθινόπωρο=μελαγχολία) ή στο κίτρινο, που είναι το πιο συνηθισμένο χρώμα του. Από όσο γνωρίζω, το κίτρινο δεν θεωρείται ούτε θετικό ούτε ευοίωνο χρώμα.

Εσείς θυμάστε άλλα λογοτεχνικά χρυσάνθεμα; Θα είχε ενδιαφέρον να δούμε αν έχουν χρησιμοποιηθεί σε άλλα κείμενα με θετικές αποχρώσεις και όχι αρνητικές.

 

[Φαροφύλακας]

αα... το αγαπημένο μου λουλούδι.. δεν το θυμάμαι σε κανένα έργο.. επίτρεψέ μου να παραθέσω κάτι παλιό δικό μου από τον Άνεργο Φάρο:

χρυσάνθεμα
άκου λοιπόν που ξανάρχισε η βροχή… ακαταμέτρητες σταγόνες διασχίζουν έναν ολόκληρο ουρανό μονό και μόνο για να σπαταλήσουν στον χθόνιο κόσμο μας το μυστικό που τους μοιράστηκε εκεί πέρα… το προφέρουν πάνω στις λαμαρίνες, το ζωγραφίζουν στο τζάμι, βαπτίζουν μ’ αυτό τα χρυσάνθεμα που μόλις πήρανε ν’ ανοίγουν τα πρώτα τους άνθη… αυτά τα ίδια χρυσάνθεμα που κλέβω καμιά φορά απ’ τις αυλές και σου τα φέρνω από τρία μαζί, μικρά, βρεγμένα και ταλαιπωρημένα μεσ’ στην τσέπη… μαβιά, γαλάζια πέταλα και άσπρα σε μια αλλοπρόσαλλη εξομολόγηση σε εσένα, μικρή μου… τ’ αγαπημένα μου λουλούδια τα χρυσάνθεμα… ίσως επειδή κάποτε γεννήθηκα κι εγώ μαζί τους… μα όχι μόνο… τα θαυμάζω που ξεκινούν να ανθίζουν εκεί στο κατώφλι του χειμώνα… σαν να ξεχάστηκαν κι απέμειναν μοναχικά και τελευταία… όμως ανθίζουνε μαζικά… μ’ έναν παθιασμένο ενθουσιασμό και μια πίστη σαν να μην είναι ο χειμώνας μια ανάσα μακριά κι ίσως ένας αληθινός πολεμιστής ξεκινά ακριβώς όταν είναι πια φανερό πως ο αγώνας είναι τελειωτικά χαμένος… παραμένουν έτσι ως το τέλος κι είναι σαν να γελούν όταν σιγοκαίγονται σκεπασμένα κάτω απ’ το παγωμένο χιόνι… καταλαβαίνεις λοιπόν τώρα; είναι μικροί, χαμένοι νικητές αυτοί που σού ‘χω ακουμπήσει βράδυ μέσ’ στις φούχτες…​

 

[Χρυσηίδα]

Είναι πραγματικά ωραίο το κομμάτι που μας παραθέτεις, Φάρε. Μικροί, χαμένοι νικητές, λοιπόν...

 

[Μελουζίνα]

Τα χρυσάνθεμα μου αρέσουνε, το βιβλίο του Ελευθερίου δεν μου άρεσε. Είναι το μόνο βιβλίο που έχω αφήσει στην μέση...

 

[Χρυσηίδα]

Ούτε εμένα μου άρεσε πολύ, Μελ, μέτριο το βρήκα. Δεν το άφησα στη μέση, το τέλειωσα, αλλά κάποια σημεία τα βρήκα ιδιαίτερα κουραστικά, φορτωμένα με ένα πλήθος ιστορικών πληροφοριών, οι οποίες δεν ήταν καλά δεμένες με την πλοκή. Είχε όμως και κάποια πολύ καλά σημεία.

 

[Μελουζίνα]

Δεν το άφησα στη μέση, το τέλειωσα, αλλά κάποια σημεία τα βρήκα ιδιαίτερα κουραστικά, φορτωμένα με ένα πλήθος ιστορικών πληροφοριών, οι οποίες δεν ήταν καλά δεμένες με την πλοκή.

Αυτό ακριβώς Χρυς!

 

[Ονειρευτής]

Το χρυσάνθεμο χρησιμοποιείται ποικιλοτρόπως στη λογοτεχνία με έμφαση κυρίως στο να συμβολίσει κάτι το ζοφερό, το δυσάρεστο ή το αμετάκλητα τελειωμένο, όπως ήδη προαναφέρθηκε, για τους Κινέζους όμως, όχι μόνο αποτελούν το απόλυτο σύμβολο μακροζωίας αλλά και η χρήση τους στη λογοτεχνία υποδηλώνει τον "ευγενή χαρακτήρα" (μαζί με τα άνθη δαμασκηνιάς την ορχιδέα και το μπαμπού).
Στην ποίηση και στη στιχουργία αυτά τα τέσσερα είδη φυτών χρησιμοποιούνται συχνά για την δημιουργία διαφόρων παραλληλισμών.

Κάθε χρόνο, στην γιορτή Τσονγκ Γιάνγκ, όλοι πάνε στα πάρκα και στα προάστια για να απολαύσουν τα ανθισμένα χρυσάνθεμα.

Το χρυσάνθεμο συνοδεύει και ο κάτωθι κινέζικος μύθος:

Σύμφωνα μ’ αυτόν λοιπόν, περίπου 3000 χρόνια πριν, ένας αυτοκράτορας πληροφορήθηκε ότι το νησί Dragonfly είχε ένα μαγικό βότανo που μπορούσε να τον κάνει και πάλι νέο. Αλλά επειδή μόνο νέοι μπορούσαν να το μαζέψουν, έστειλε δώδεκα νέους και δώδεκα νέες να το βρουν και να το συλλέξουν.
Έφτασαν στο νησί μετά από πολλές καταιγίδες και επιθέσεις από θαλάσσια τέρατα, αλλά το νησί ήταν έρημο. Αποφάσισαν παρόλα αυτά να μείνουν εκεί. Το μόνο που βρήκαν ήταν ένα λουλούδι, το Χρυσάνθεμο, το οποίο ακόμα και σήμερα συμβολίζει το δεσμό των κινέζων με τη χώρα τους.

Ο Χρήστος Σκιαδαρέσης στο βιβλίο του : «Τα χρυσάνθεμα του Έρωτα» περιλαμβάνει τριακόσιους συν ένα ερωτικούς στοχασμούς που το περιεχόμενο τους παραπέμπει – χωρίς να γίνεται όμως άμεση αναφορά - στους ποικίλους συμβολισμούς που συνοδεύουν τα χρυσάνθεμα καθ’ ότι θεωρούνται ως τα πλέον αμφίσημα λουλούδια.

Υ.Γ. (Πολύ όμορφο το κείμενο σου Φαροφύλακα).