1. "Καραγκιόζης ή η Αρχαία Κωμωδία στην ψυχή του Θεάτρου Σκιών"
Εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα σπουδαίο βιβλίο, μ' έναν σπουδαίο μελετητή τής ελληνικής λαϊκής παράδοσης. Ιούλιος Καΐμης (Giulio Caimi). Είναι απ' τις πρώτες ολοκληρωμένες μελέτες (1935) για το «θέατρο του Καραγκιόζη», (είχε προηγηθεί η κριτική μελέτη του Louis Roussel, 1911 “Le Karaguioze grec”), και άφοβα μπορούμε να πούμε, η πρώτη μελέτη που είδε από τόσο κοντά τον ελληνικό Καραγκιόζη. Με τη μέθοδο τής συνέντευξης (ασυνήθιστη για την εποχή), συνομίλησε με πολλούς σπουδαίους καραγκιοζοπαίχτες τής εποχής. Δεν υπάρχουν πολλά βιογραφικά στοιχεία για τον Ιούλιο Καΐμη· γεννήθηκε στην Κέρκυρα, από Ισραηλίτες γονείς, γλωσσομαθής, μελετητής, ζωγράφος, λαογράφος, συγγραφέας, και σπουδαίος μεταφραστής. Έζησε αρκετά χρόνια στην Αθήνα και συνδέθηκε με σημαντικούς καλλιτέχνες που αγάπησαν τη λαϊκή τέχνη (όπως με τον Γιάννη Τσαρούχη). Η σημαντική αυτή μελέτη ήταν γραμμένη στα γαλλικά και εκδόθηκε στα 1935. Μέχρι και σήμερα οι περισσότεροι σύγχρονοι μελετητές έχουν σημείο αναφοράς τη σπουδαία αυτή μελέτη και αντλούν σημαντικά στοιχεία.
Μέσα από το βιβλίο βλέπουμε και την προέλευση του «Έλληνα Καραγκιόζη», μέσα από μυθικές εκδοχές, πώς το τούρκικο θέατρο σκιών πέρασε στον ελληνικό χώρο· το τούρκικο θέατρο σκιών, υπέστη πολλές μετατροπές και προσαρμόστηκε στην ελληνική πραγματικότητα και φύση. Οι πρώτοι σπουδαίοι καραγκιοζοπαίχτες: ο Μίμαρος (Δημήτρης Σαρντούνης) απ' την Πάτρα, ήταν ο δημιουργός-εμπνευστής του «Έλληνα Καραγκιόζη». Επίσης, ο Μανωλόπουλος, ο Μόλλας (Α. Παπούλιας), και ο Καράμπελας, ήταν αυτοί που προσάρμοσαν και αναμόρφωσαν τον Καραγκιόζη στην Ελλάδα. (και άλλοι όπως, ο Π. Μελίδης, Πάγκαλος, Αγαπητός, Σωτηρόπουλος, Βουτσινάς, Ι. Μώρος, Χαρίδημος, Κόντος, Δ. Ασπιώτης, Μπέκος, Ρεβαντίνος, Μέμος, Τζίλιας, Ρούλιας, Μπενέκας, Λαζάς, Ξυδιάς, Δεδούσαρος, Σπαθάρης, Θεοδωρόπουλος, Βασσίλαρος, Ξάνθος, Νικητόπουλος).
Για την καταγωγή του Καραγκιόζη, συνηθίζονται τρεις διαφορετικές παραδόσεις (η πρώτη ως επικρατέστερη):
Της Μικράς Ασίας, την οποία αποδίδουν σε έναν Τούρκο (Καρά-γκέζ).
Της Κίνας, της οποίας μυσταγωγός είναι ένας Έλληνας (Μαυρομάτης).
Της Ηπείρου, την οποία εισάγει ένας Ισραηλίτης (Ζακόμπ).
Στα 1860, ο Γ. Βραχάλης (καταγόμενος από Καλαμάτα), εγκαταλείπει την Κωνσταντινούπολη και φτάνει στον Πειραιά, εκεί μένει σ' ένα καφενείο. Εκεί θα παραμείνει για αρκετό καιρό και μερικούς μήνες αργότερα ιδρύει το πρώτο ελληνικό θέατρο, το θέατρο σκιών του Καραγκιόζη. Λίγο αργότερα (μετά από την επιτυχία των παραστάσεων) θα εγκατασταθεί στην Αθήνα, σ' ένα καφενείο κοντά στο Ναό τού Θησείου.
Το θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, ανανεώνεται αδιάκοπα και διάφοροι καραγκιοζοπαίχτες θα προσθέσουν νέα δικά τους στοιχεία. Τον Βραχάλη, ακολούθησαν πολυάριθμοι μαθητές, μεταξύ αυτών, την πρώτη θέση κατέχει ο Μίμαρος (Δημήτρης Σαρντούνης), ένας ευφυής και πολύ σπουδαίος καλλιτέχνης-καραγκιοζοπαίχτης (επονομάστηκε «Μίμαρος» εξαιτίας τής μεγάλης μιμητικής του ικανότητας). Ο Μίμαρος ήταν αυτός που έδωσε στον Καραγκιόζη την καθαρά ελληνική μορφή του· ελληνική καθαρά πνοή, νέο δραματολόγιο, εξέλιξη τεχνικών.
Από το 1910, ο Καραγκιόζης έγινε Αθηναϊκή σκηνή και εκεί θα γίνουν αρκετές αλλαγές τεχνικής φύσεως (π.χ. οι μαριονέτες, από κομμένο χαρτόνι, στο εξής κατασκευάζονταν από χρωματισμένο δέρμα, νέοι χαρακτήρες, οι κινήσεις με μεγαλύτερη ακρίβεια, φιγούρες διαφορετικών διαστάσεων, αλλαγή προφίλ).
Μία εποχή με 52 καραγκιοζοπαίχτες, οργανωμένοι σε σωματείο (με πρόεδρο τον Μόλλα), και αναγνωρισμένο από το κράτος, διασκορπισμένοι σε όλη την Ελλάδα.
Βασικά συμβατικά πρόσωπα τού θεάτρου σκιών τού Καραγκιόζη:
Καραγκιόζης, Χατζηαβάτης, Σιόρ Νιόνιος (Κόντε d' Oro), Μπαρμπαγιώργος, ο Πασάς, ο Βεζύρης, ο Βεληγκέκας, ο Θανάσης Βάγιας, ο Σολομών, ο Σελίμ. / Πρόσωπα δημιουργημένα από το 1910 και μετά: Μορφονιός, Σταύρακας, Πεπόνιας, Κρητικός Κουφομανώλης, Χαράλαμπος, Σεραφείμ, η οικιγένεια του Καραγκιόζη [η γυναίκα του, η μάνα του (αναφέρεται και δεν εμφανίζεται στη σκηνή), οι τρεις γιοι του Καραγκιόζη, τα κολλητήρια (κολλητήρι, Κοπρίτης, Σκορπιός)].
Να πούμε εδώ πως, προγενέστερος του Καραγκιόζη ήταν ο Νασρεντίν Χότζας, τύπος παλαιού λαϊκού φιλοσόφου (του οποίου ανέκδοτα ακούγονταν τόσο στην Τουρκία όσο και στην Ελλάδα), η αξία του Καραγκιόζη όμως ήταν αυτή που επικράτησε.
Σημ.2 Δεν θα αναφέρω περισσότερα, είναι ένα σπουδαίο βιβλίο, μία σημαντική μελέτη από έναν σπουδαίο άνθρωπο και μελετητή. Μέσα στο βιβλίο υπάρχουν πολύτιμα στοιχεία που αξίζει να διαβάσουν όλοι, / (το βιβλίο είναι υπέροχο, καταπληκτικό εξώφυλλο, υπέροχες εικόνες, θαυμάσιο κιτρινωπό χαρτί).
2. "Ο Καραγκιόζης μας – Ελληνικό Θέατρο Σκιών"
Στο βιβλίο αυτό έχουμε να κάνουμε με έναν σπουδαίο καραγκιοζοπαίχτη, τον Δημήτρη Μόλλα, μία σπουδαία εργασία για το Ελληνικό Θέατρο Σκιών (πολλά σχόλια και κρίσεις αναφέρονται και στην περίοδο 1975-1986).
Ο Δημήτρης Μόλλας-Παπούλιας, γεννήθηκε το 1917 και πέθανε στις 30 Νοεμβρίου του 1987. Σπουδαίος καραγκιοζοπαίχτης, ζωγράφος και πολυγραφότατος λογοτέχνης. Ο πατέρας του, επίσης σπουδαίος καραγκιοζοπαίχτης, ο Αντώνης Μόλλας.
Μέσα απ΄ τις σελίδες του βιβλίου, υπάρχουν αμέτρητα στοιχεία για τον μαγικό κόσμο του Καραγκιόζη στην Ελλάδα· στα μέρη του βιβλίου θα δούμε: το Θέατρο Σκιών και η καταγωγή του, αναγνώριση, ομοιότητες, ταυτότητα. Η γέννηση, ανάπτυξη και η διαφοροποίηση. Η δραματουργία, τα στοιχεία καταγωγής, ο Καραγκιόζης και η δομή του, αρχιτεκτονική, δομικά υλικά, μέσα (η σκηνή, τα σκηνικά, οι φιγούρες). Τα πρόσωπα τού ελληνικού θεάτρου σκιών, οι τεχνικές, εργοβιογραφία- Α. Μόλλα, οι καραγκιοζοπαίχτες, η Πατρινή Σχολή, κείμενα, λογική, φιλοσοφία, ρυθμός. Μικρά και μεγάλα μυστικά τής παράστασης, μήτρες, η χρυσή περίοδος, η εποχές, μουσικό θέατρο, οι μουζικάντες, η λογοτεχνία, η ζωγραφική, το σήμερα. Στις τελευταίες σελίδες, οι καταπληκτικές φιγούρες του Δ. Μόλλα.
Σημ.3 Δεν θα τολμήσω να πω τίποτα παραπάνω, πρέπει να διαβαστεί το βιβλίο· περιέχει μοναδικά στοιχεία και πολύτιμο υλικό, για τον Καραγκιόζη και το Ελληνικό Θέατρο Σκιών, μέσα από την μοναδική ματιά του σπουδαίου αυτού καραγκιοζοπαίχτη.
Το βιβλίο, με υπέροχο μαλακό εξώφυλλο, όμορφη γραμματοσειρά και πολλές καταπληκτικές εικόνες.
3. "Απομνημονεύματα και η τέχνη του Καραγκιόζη"
Άλλος ένας σπουδαίος καραγκιοζοπαίχτης, ο Σωτήρης Σπαθάρης (1892-1973).
Άγγελος Σικελιανός, Γιάννης Τσαρούχης, θαύμασαν την πολύτιμη συμβολή του Σ. Σπαθάρη στο ελληνικό θέατρο σκιών.
Τα Απομνημονεύματα τού Σωτήρη Σπαθάρη, είναι η αφήγηση ζωής, ζωής ενός βιοπαλαιστή και μοναδικού καλλιτέχνη, ενός σπουδαίου καραγκιοζοπαίχτη. Γλώσσα λαϊκή και φιλοσοφημένη, εικόνες απ' τον κόσμο του 1900-1945, μοναδικές αναφορές για την παράδοση, για τον Καραγκιόζη μέσα απ' την ελληνική φαντασία και ζωή, για τους μεγάλους δασκάλους τής τέχνης, μοναδικές πληροφορίες για τις φιγούρες, τα σκηνικά και τις παραστάσεις του Θεάτρου Σκιών. Για την πατρίδα του Καραγκιόζη, οι καραγκιοζοπαίχτες (ποιούς καραγκιοζοπαίχτες έβγαλε ο Ρούλιας και ο Μέμος, οι καραγκιοζοπαίχτες της Κύπρου). Τα εργαλεία του καραγκιοζοπαίχτη, οι μοναδικές φιγούρες (ο Διονύσιος, ο Μπαρμπαγιώργος, ο Εβραίος, ο Σταυράκης, ο Ομορφονιός του Μόλλα, ο Ποπόνιας, ο καπετάν Μανούσος). Πώς φτιάχνονται οι φιγούρες, οι σούστες. Η σκηνή του Καραγκιόζη, η παράσταση, τραγουδιστές, ανέκδοτα και καλαμπούρια των καραγκιοζοπαιχτών, υπέροχο και σπάνιο φωτογραφικό υλικό.
Σημ.4 Μοναδικό βιβλίο, (ένα απ' τα καμάρια της βιβλιοθήκης). Σπάνιο υλικό, μοναδικές εικόνες, πολύτιμο βιβλίο σε μικρές διαστάσεις (17χ12).
4. "Καρναβάλι και Καραγκιόζης – Οι ρίζες και οι μεταμορφώσεις του λαϊκού γέλιου"
Για το τέλος, άλλο ένα σπουδαίο βιβλίο. Ο Γιάννης Κιουρτσάκης, ένας σπουδαίος συγγραφέας και μελετητής. Στο «Καρναβάλι και Καραγκιόζης – Οι ρίζες και οι μεταμορφώσεις του λαϊκού γέλιου» έχουμε να κάνουμε με μία δύσκολη ανάγνωση, μία σπουδαία εργασία, που αξίζει η προσπάθεια για ανάγνωση. Στο οπισθόφυλλο διαβάζουμε:
Δυσμορφία, αθυροστομία, πείνα, ξυλοδαρμοί, «θάνατοι» και «νεκραναστάσεις», «τρέλα», καλαμπούρια «χωρίς νόημα»: τα στοιχεία αυτά δεν επανέρχονται κατά τύχη στη λαϊκή κωμωδία όλων των τόπων και των εποχών· συγκροτούν ένα σύστημα, μια συμβολική γλώσσα, η οποία ριζώνει στη λαϊκή γιορτή – στον τύπο λαϊκής γιορτής που ονομάζουμε «καρναβάλι» και όπου φωλιάζει το γενεσιουργό κύτταρο του παραδοσιακού γελωτοποιού.
Αυτήν τη γλώσσα εξερευνά εδώ ο Γιάννης Κιουρτσάκης. Ξεκινώντας από τη θεωρία του Ρώσου στοχαστή Μπαχτίν για το λαϊκό γέλιο στον Μεσαίωνα, επιχειρεί ένα μακρύ ταξίδι στον χρόνο και στον χώρο που μας αποκαλύπτει βαθμιαία, μέσ' από την πολυμορφία των συγκεκριμένων εκδηλώσεων, τον θεμελιώδη κώδικα του «καρναβαλιού». Και στο φως αυτού του κώδικα κάθε «δρώμενο», κάθε καλαμπούρι, κάθε «ανοησία» του Καραγκιόζη αποκτά ένα ανυποψίαστο νόημα. Ένα νόημα που παραπέμπει πάντα στην τελετουργική ρίζα του γέλιου – στην αρχέγονη «φιλοσοφία» της γιορτής για το σώμα και τη φύση, τη ζωή και τον θάνατο, τη φθορά και την ανανέωση, τη σχετικότητα κάθε «σοβαρής» αλήθειας, και την κρυφή ενότητα των αντιθέτων. Ένα νόημα που δεν παύει ωστόσο να μεταμορφώνεται, καθώς ο κόσμος ο οποίος αναπλάθει κατ' εικόνα του τον σκιερό γελωτοποιό καθρεφτίζεται κατ' ανάγκην στη γλώσσα του και τη φορτίζει με τις δικές του εμπειρίες, τη δική του ιδεολογία.
Έτσι, Η παρούσα μελέτη, που εξετάζει πρωταρχικά τη γιορτή, το γέλιο και το θέατρο ως διεθνικά και διαχρονικά φαινόμενα, οδηγείται λίγο λίγο στη νεότερη Ελλάδα και στους Νεοέλληνες: στο νεοελληνικό πρόσωπο που κρύβεται και συνάμα φανερώνεται πίσω από το προσωπείο του κωμικού ήρωα. Και οι πολλαπλές προσεγγίσεις του συγγραφέα - ο οποίος συνδυάζει τη συγκέντρωση ενός πλούσιου λαογραφικού υλικού με τη σημειολογική ερμηνεία του, τη δομική μέθοδο με την ιστορική ματιά, τα διδάγματα της θρησκειολογίας μ’ εκείνα της ψυχανάλυσης, την κοινωνιολογική προσπέλαση με τη θεατρολογία και τη θεωρία της λογοτεχνίας με τον φιλοσοφικό στοχασμό - συγκλίνουν σε μια μοναδική αναζήτηση που μπορεί να συνοψιστεί με τον όρο πολιτιστική ανθρωπολογία: σε τελευταία ανάλυση, το βιβλίο αυτό είναι ένας λόγος για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό του - ένας λόγος για μας και τη ζωή μας.
Στο βιβλίο, λοιπόν, στο πρώτο μέρος, έχουμε οκτώ κεφάλαια, Λαϊκό γέλιο και καρναβάλι – η προσέγγιση του Μπαχτίν. Η προβληματική του Μπαχτίν, το γέλιο στον Μεσαίωνα (τελετουργία και αμφισβήτηση), η καρναβαλική παράδοση, το γκροτέσκο, κώδικας και ιδεολογία, από την αγορά στη λογοτεχνία. Στο δεύτερο μέρος, Η καρναβαλική ρίζα του Καραγκιόζη. Η αναζήτηση του γενετικού κώδικα, η νεοελληνική εκδοχή του γκροτέσκου, ο καραγκιοζικός λόγος. Στο τρίτο μέρος, Μεταμορφώσεις του γέλιου: από τη γλώσσα του καρναβαλιού στο «καρναβάλι» της νεοελληνικής κοινωνίας. Στις τελευταίες σελίδες, σπουδαίος βιβλιογραφικός οδηγός (με ιδιαίτερη σημείωση-παρατηρήσεις) από τον συγγραφέα.
Σημ.5 Σημαντικό κι αυτό το βιβλίο. Δύσκολη η ανάγνωσή του, όμως σπουδαία πηγή, πολύτιμα στοιχεία και πληροφορίες.
[Σημείωση τέλους: αναγκαστικά, το υλικό πετσοκόφτηκε γιατί το θέμα τού Καραγκιόζη είναι τεράστιο και εύκολα μπαίνουν διχόνοιες και λάθη. Συνοπτικά, αξίζουν τα παραπάνω βιβλία (όπως και αρκετά ακόμα), για να τ' αναζητήσει κανείς, και να σχηματίσει δική του γνώμη και γνώση].
